غارت ارزاق ایران در جنگ جهانی اول

فقر در زمان جنگ جهانی اول

در هر جنگی که روی می‌دهد بیشترین قشری که آسیب می‌بیند، کودکان، زنان و سالمندان هستند. به خصوص اگر این جنگ در شرایطی رخ دهد که در سطح بین‌المللی مطرح شده باشد و ایران نیز بی‌نصیب از آن نمانده باشد. سهیلا ترابی در «دوران»، مجله الکترونیکی تاریخ معاصر ایران وابسته به موسسه مطالعاتی پژوهش‌های سیاسی به نقل از شرایط مردم ایران از دوران جنگ جهانی اول و آسیب‌هایی که از سوی انگلستان و روسیه به مردم وارد شده است پرداخته که به طور مستمر منتشر می‌شود.

پژوهشگران تاریخ همواره بر آن بوده‌‌اند که با استفاده از اسناد و مدارکی که در دسترس‌شان بوده است، راهی به گذشته بیابند و از اوضاع مردم آن روزگار آگاهی یابند. از آنجا که بیشتر نویسندگان و مورخان پیشین بر چگونگی گذران مردم توجهی نداشته‌اند و این امور نزد آنان اهمیت چندانی نداشته است، دستیابی به این اطلاعات همواره برای محقق با دشواری همراه بوده است. بخشی از مجموعه اسناد موجود در سازمان اسناد ملی ایران اطلاعاتی در خصوص وضعیت ارزاق عمومی، گرانی، قحطی و سیاست‌های دولت در زمینه قیمت‌گذاری ارزاق عمومی و ممنوعیت یا آزادی خروج برخی کالاها به خارج از کشور در سال‌های جنگ جهانی اول دست می‌دهد.

هر چند ایران در جنگ جهانی اول اعلام بی‌طرفی نمود، لیکن دولت‌های درگیر وقعی به آن نگذاردند. جنگ جهانی بر کلیه امور کشور، از جمله ارزاق عمومی و کالاهای اساسی تاثیرات کمی و کیفی گذارد. کمبود مواد غذایی، مساله نان و صف‌های طولانی نانوایی‌ها و قحطی و افزایش بی‌رویه قیمت‌ها مردم را به سمت فقر، بیماری و سرانجام مرگ سوق داد.

گزارش‌های رسیده از شهرهای مختلف کشور حاکی از کمبود و گرانی نان و آشفتگی مردم در سال‌های جنگ است و تصویری دلخراش از اوضاع اجتماعی آن زمان ترسیم می‌کند. از قزوین خبر می‌رسید که منظره دکان‌های نانوایی بسیار رقت‌انگیز، نان غیر ماکول و ارزاق گران و کمیاب است. مردم به تحریک شخصی به نام حاجی سیدحسین‌ در مسجد شاه جمع شدند و در شهر شورش و بلوا ایجاد گردید. در زنجان به واسطه کمبود نان، زن‌ها تجمع کردند و دکان‌ها و بازار از ترس بسته شد و ازدحام عمومی ایجاد گردید.

کرمانشاه امنیت نداشت. جان و مال اهالی مورد تهدید بود. چندین قتل بی‌جهت اتفاق افتاده بود. ولایت حاکم نداشت. دکاکین به دلیل کمبود ارزاق بسته شد و برای احدی آسایش نمانده بود. گروه‌های کثیری از گرسنگی جلای وطن کردند. در قم گندم قیمت معینی نداشت و از دیگر مناطق نیز وارد نمی‌شد. خبازها به هر قیمتی در شهر گندم پیدا می‌کردند، می‌خریدند.

قیمت ارزاق و اجناس در انزلی ساعت به ساعت در ترقی بود. گزارشی از مشهد حاکی است که به واسطه کمی و گرانی نان به حدی بر اهالی سخت گذشته بودکه از مردم جز آه و ناله چیزی شنیده نمی‌شد و از تمام خراسان امنیت سلب شده بود. در اصفهان نیز قزاقان با خبازان درگیر شدند و به همین دلیل مغازه‌های نانوایی بسته شد و معدودی که بازمانده بود به حدی ازدحام در آنها زیاد بود که بیم ایجاد بلوایی می‌رفت. گزارشی از برپایی چادرهایی به منظور اعتراض در مقابل تلگرافخانه‌ ایران شهر در دست است که گروهی از بزرگان شهر طی مجلسی در عمارت چهل ستون برای بهبود وضع نابسامان ارزاق گرد آمدند و تصمیم بر آن شد که قیمت معینی برای فروش گندم در نظر گرفته شود و تمام «علما و ملاکین و اعیان» قبول کردند تا بدین طریق اوضاع اندکی بهبود یابد. در گزارشی از منجیل خبر عبور گروهی سواره نظام از همدان به روسیه داده شده است و افزایش روز به روز قیمت اجناس که موجب قحطی و گرسنگی اهالی شده بود. در گزارشی از شیراز در متن اعلان رییس بلدیه خبری از تجمع اهالی در تلگرافخانه به دلیل گرانی ارزاق داده شده است که در متن گزارش این خبر تکذیب گردیده و قیمت‌های مایحتاج عمومی در شیراز به جهت آگاهی خوانندگان ذکر می‌‌گردد که با توجه به اوضاع دیگر شهرها، همچنین اوضاع عمومی کشور، مشکوک و غیرواقعی به نظر می‌رسد.در هر حال وجود همین گزارش نیز حکایت از وضعیت غیرعادی شهر دارد. در همین سال‌ها بر اثر کمبود مواد غذایی و بیماری‌های واگیردار هزاران تن جان باختند. گرانی ارزاق در دیگر شهرها نیز اعتراض‌هایی را به گونه‌های مختلف برانگیخت. در کردستان، گرانی قند و چای به حدی رسید که علما حکم به حرمت قند و چای دادند و طلاب مجری و مراقب اجرای حکم بودند. قهوه‌خانه‌ها بسته شد و هر عطاری قند و چای می‌فروخت اموالش ضبط می‌گردید. ارقام جدول‌های منتشره و اعلان قیمت کالاهای اساسی که هر هفته اداره بلدیه در روزنامه‌های رسمی کشور منتشر می‌کرد حاکی از افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها بود. با بررسی این ارقام می‌توان دریافت که طی سال‌های جنگ جهانی اول قیمت گندم در حدود ۷۱۴ درصد، جو ۳۳۹ درصد، لوبیا ۸۰۹ درصد، نخود ۴۱۵ درصد، برنج ۶۲۷ درصد، کاه ۹۷۶ درصد و قند که جزو کالاهای وارداتی محسوب می‌شد ۵۴ درصد افزایش یافته‌اند.‌تلگراف‌های خارجی نیز خبر از بحران آذوقه و کاهش محصول گندم در اروپا و آمریکا می‌دهد‌. استفاده از زارعان در جبهه‌های جنگ، به کارگیری وسایل نقلیه در تدارکات نظامی و از بین رفتن زمین‌های کشاورزی موجب کاهش محصول و افزایش قیمت حمل و نقل گردید. عملیات زیردریایی‌های جنگی در آب‌های بین‌المللی عامل دیگری بود که رفت و آمد کشتی‌های تجاری را با مشکل مواجه می‌ساخت.