شمیران قدیم و محصولاتش!

گروه تاریخ‌اقتصاد- علی‌اکبر‌بن عبدالجلیل چاپار باشی، نویسنده این مطلب از شاگردان مدرسه دارالفنون بوده و تحصیلات خود را در قسمت نظام به پایان رسانده و چون در مدت اقامتش در تهران همه ساله به قصد ییلاق در شمیرانات به سر برده است گویا در حدود سال ۱۳۱۹ هجری قمری در ایام توقف‌ در سنت پترسبورگ که سمت نیابت سفارت دولت ایران را داشته این مقاله را به یاد شمیران نوشته است این مطلب در دی‌ماه ۱۳۴۵ در مجله «یغما» منتشر شده است. «بلوک شمیران قطعه‌ای است خوش آب و هوا واقع در دامنه کوه البرز که این رشته‌کوه‌ یکی از منشعبات کوه دماوند بوده در این موقع حد فاصل ما بین ایالت ری و مازندران است. منتهای بعد آخرین نقاط آبادی شمیران تا شهر از دو فرسخ بیشتر نیست که بنابراین می‌توان‌ حدود او را چنین بیان کرد که از سمت شرقی محدود به لواسان و از جنوب به تهران و از سمت‌ غرب به شهریار و از طرف شمال به سلسله کوه مزبور محاط و محدود است. کلیه آبادی‌های این‌ بلوک که به همدیگر متصل و مسلسل و جلگه آن خیلی روح‌افزا است. فرضا از شمال‌ به جنوب یک فرسخ و نیم و طولا از شرق به غرب دو فرسخ و نیم است. عده تمامی قرایش به چهل‌ پارچه بالغ می‌شود و عده نفوس‌اش را اگرچه به طور کامل به شمار نمی‌توان آورد، ولی تخمینا پنج‌ هزار نفر می‌شود.

در میان این قرا ده‌آباد معتبری که نایب الحکومه در آنجا ساکن می‌شود قریه تجریش‌ است که در مرکز این جلگه واقع شده از هر حیث امتیاز به سایر دهات دارد، زیرا که بهترین‌ نقاط شمیران از جهت اعتدال آب و هوا و مکان است. از خود تجریش رو به بالا دو طرف رودی‌ است که از وسط تجریش می‌گذرد و منابع این رود چشمه‌های کوه مزبور، بلکه اغلب برف همان‌ کوه است که کم‌کم جمع شده از وسط یک دره عریض و طویل همه‌جا از روی سنگ‌های‌ خیلی بزرگ و مرتفع گذشته و در بعضی جاها آبشارهای عدیده را ترتیب می‌سازد. پس از سیلان از وسط آن‌کوه تقریبا دو فرسخ راه را در میانه خط شمال و جنوب طی کرده‌ در حوالی شهر از زیر عشرت‌آباد نهر معظمی را از این رود به طرف مشرق امتداد داده محله بیرون دولاب و محصول و سایر سبزیجات آنجا را مشروب و سیراب می‌سازد.

در اینجا لازم شد که از مطلب خارج شده به ذکر چگونگی آبشار معروف وسط مزبور پردازم.

آبشار یا به اصطلاح شمیرانیان (آب شورشور) محلی است معروف واقع در میانه دره قریه پس‌ قلعه. از اول بهار که خزینه‌های برف از سر و کمر کوه بنا به آب شدن گذاشت به اقتضای مکان برف‌ها از سینه‌ها و پشت‌ها و بیخ و بن سنگ‌ها اندک‌اندک جمع شده تا به رسیدن محل مزبور که تقریبا در کمرکش کوه است کثرت آب در حین طغیان از چهل‌سنگ بیشتر شده از تنگه طبیعی از روی‌ سنگ مرتفعی به ارتفاع ده ذرع تقریبی به یک هیات آبی که گویی شمش نقره است که تازه زرگر به طاس می‌ریزد به کمال سرعت روی سنگ‌های جان سخت سنگین دل‌ ریخته یک دریای مواج نه از آب، بل از سیماب ترکیب یافته سر هر قطره آبی به صد هزاران‌ سنگی خورده کف‌کنان چون دهن دیو ژیان از بالا به پایین دره منکسر می‌شود. واقعا تماشای این حالت آبشار و خضرت برگ درختان و طراوت شاخ بنفشه و منظر آن ‌مکان که نه تنها شمیران بل از نیاوران تا منتهای نقطه جلگه تهران، جلوه دیده هر ناظر و حاضر است همه ساله باعث جذب و جلب گروه‌گروه مردمان می‌شود که‌ محض دیدن این موضع با صفا در سه ماه بهار از جاهای دور و نزدیک به زاد راحله و تدارک‌ لازمه به آن مکان آمده پس از یکی دو روز توقف باز به وطن خود برمی‌گردند. خلاصه از اوایل ماه خزان سفیدی عارض سر‌و‌صورت کوه از فرط حرارت آفتاب مبدل به سیاهی و رنگ خاکی گردید آب این رود رو به نقصان می‌گذارد و کم‌کم قلت فیضان آب باعث این می‌شود که فضلاب این رود به دولاب که سهل است به خود تجریش هم کفایت نمی‌کند، در ماه دویم تابستان دیگر کس توی‌ این رود یک قطعه آب تا اواخر پاییز نمی‌بیند. با وجود این در تجریش قنات‌ها و چشمه‌های‌ متعدد و فراوان هست که در وسط تابستان به باغات کفایت کرده رفع حاجت می‌کند. بهترین قنات‌ها آنجا قناتی است که در مرکز ده در صحن امامزاده صالح بن موسی علیه‌السلام از زیر درخت‌ چنار قوی هیکل کهن سالی به قدر دوسنگ چون برفاب در نهایت زلالی و صافی بیرون آمده‌ از دو جانب آن مرقد مطهر جاری می‌شود. در سایر دهات شمیران نیز آب‌های گوارا و سالم‌ موجود است به خصوص در این زمان که خیلی قنوات جدیده بعضی اعیان و متمولان شهر برای‌ آبادی عمارات ییلاقی خود احداث کرده‌اند که موجب مزید اشجار و تروتازه بودن آب و هوای‌ شمیران است. علاوه بر این، قنوات و چشمه سارها منابع قنوات زیاد و رشته چشمه‌های پرآبی‌ در قطعه شمیران و دامنه کوه متصل آن موجود است که به فاصله‌های مختلف از زیر زمین از زمان قدیم و جدید کار کرده به طرف شهر جاری و ساری است. تمامی قنوات که داخله شهر تهران را سیراب می‌سازد می‌توان گفت که از این قطعه شمیران است. محصولات ارضی‌ قطعه شمیران از حیثیت حبوبات خیلی کم و به قدر کفاف آذوقه اهالی‌اش نیست، بلکه برای اداره امر معاش و خوراک لازمه خود محتاج خارج و شهر هستند؛ ولی از میان محصولات صیفی آنها خیار و باقلا و ذرت است که در فصل خیار چندین بار به شهر برده به فروش می‌رسانند. خیار شمیران در نازکی و سبزی و ارزانی معروف‌ است. قرار فروش خیار و کدو و ذرت به وزن نیست، بلکه عددی است، در موسم خود دو تا به نیم‌شاهی هم بفروشند و از چیزهای شمیران از حاصل فواکه و سردرخت‌ توت ممتاز و از گل و تمشک است. توت شمیران در شیرینی وبیدانگی به حدی خوب است که‌ مسافرین در حین رجعت به وطن خویش مانند ارمغان برای خویش و اقوام‌شان هدیه می‌برند. سیب‌ و گلابی و زردآلو و آلوچه آنجا هم بد نیست. در بعضی جاها آنقدر وفور دارد که هم سر درخت آنها را و هم هیزمش را به شهر حمل کرده به فروش می‌رسانند.»