روایت دیگر
تاریخ چاپخانه در ایران-بخش پایانی
چاپخانه مجهز دیگری به نام چاپخانه شاهنشاهی، به سرپرستی عبدالله‌خان قاجار که مدیریت او در صنعت چاپ معروف بوده است، پس از استقرار مشروطیت تاسیس شد و تا ۱۳۲۸ فعال بود و گویا در همان سال در تشکیلات تازه‌ای از چاپخانه‌های دولتی ادغام شد. به چاپخانه سربی دیگری که روزنامه ایران در آن چاپ می‌شده و از ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۹ فعال بوده نیز اشاره شده است. چاپخانه روزنامه رسمی دولتی که در عین حال تعدادی روزنامه و نشریه هم چاپ می‌کرد، در ۱۳۲۸ تاسیس شد. دو سال پس از استقرار مشروطیت، «قانون‌مطبوعات» در محرم ۱۳۲۶ به تصویب مجلس رسید. ماده اول فصل اول این قانون درباره چاپ و چاپخانه است.
در دوره محمدعلی میرزا، استفاده از چاپخانه‌های سربی اختصاصی و غیردولتی به جای چاپخانه‌های سنگی دولتی معمول شد، به طوری که بنا به تخمین حوالی سال ۱۳۳۰ معدودی چاپخانه سنگی به فعالیت ادامه می‌دادند ، البته چاپ سنگی تا دوره پهلوی اول (۱۳۰۴ـ ۱۳۲۰ ش) ادامه یافت و در این دوره بود که به طور کلی منقرض شد.
دوره پهلوی اول فاصله میان دو جنگ جهانی و مقارن با دوره‌ای از تحولات جهانی در فناوری چاپ است، اما به لحاظ اینکه در این عصر نظارت دولتی در ایران در همه زمینه‌ها، به ویژه بر چاپ که از انتشار کتاب و مطبوعات جدایی نداشته، برقرار بوده است و نظارت بر امور چاپ در دامنه شمول تفتیش شدید حکومتی قرار می‌گرفته، رشد چاپ در ایران فقط در مسیر سیاست‌های دولتی ممکن بوده است. بنا به برآوردی آماری، پیش از ۱۳۰۰ ش در سراسر کشور حدود چهل چاپخانه وجود داشته است، اما براساس آماری متعلق به ۱۳۱۵ ش، شمار چاپخانه‌های کشور ۱۴۵ واحد بوده است. از این تعداد، ۶۲ واحد در تهران و بقیه در شهرستان‌ها فعالیت می‌کردند. بعد از تهران، استان‌های آذربایجان شرقی، اصفهان و گیلان، به ترتیب با سیزده و یازده چاپخانه در مرتبه دوم و سوم و فارس با ۹ چاپخانه در مرتبه چهارم قرار داشتند و گرگان، کردستان، کاشان، قم و محلات، قزوین و زنجان، هر کدام دارای یک چاپخانه بودند شماری از دستگاه‌های چاپ مورد نیاز چاپخانه‌ها را، اعم از ماشین‌های دستی، پایی یا سیلندری، به صورت دست دوم و با قیمت‌های مناسب از خارج خریده بودند و ظاهرا دانش فنی چاپ در حوالی ۱۳۱۰ ش در سطح پیشرفته‌ای نبوده است. بر اساس بررسی کتاب‌هایی که در آن عصر انتشار یافته است، چاپخانه‌های اتحادیه، اقدام، باقرزاده، بروخیم، تمدن، خاور، خورشید، روشنایی، سنگی اخوان کتابچی، سنگی حاج عبدالرحیم، سنگی علمی، سیروس، فاروس، فردوسی، فردین، فرهومند، قشون و مجلس در تهران؛ حقیقت، تبریز، سعادت و سنگی علمیه در تبریز؛ اتحاد، سعادت، سنگی فرهنگ و سنگی گلبهار در اصفهان؛ اتحاد، تجدد و جاوید در رشت؛ سعادت و شرافت احمدی در کرمانشاه و تعدادی چاپخانه دیگر در زمره چاپخانه‌های فعال کتاب در کشور بوده‌اند.
در ۱۳۰۷، ۱۳۱۰ و ۱۳۱۷ ش برای چاپ و نشر کتاب‌های درسی در سراسر کشور و به شیوه‌ای نو اقدام شد. در دوره وزارت یحیی قراگوزلو و اسماعیل مرآت، شمار قابل توجهی کتاب درسی برای دبستان‌ها و دبیرستان‌ها چاپ و منتشر شد که برخی از آنها از حیث تدوین، ویرایش (به معنای امروزی کلمه)، نفاست چاپ، دوام و استحکام کاغذ و صحافی نمونه است.تاسیس دانشگاه تهران و نهادهای جدید آموزشی در این عصر، همراه با دولت و ارتشِ رو به گسترش، نیاز به چاپ برخی مطالب را در مقیاسی وسیع‌تر فراهم آورد. تاسیس چندین چاپخانه دولتی و وابسته به دولت، مانند چاپخانه ارتش، چاپخانه بانک ملی ایران، چاپخانه دخانیات ایران، چاپخانه راه‌آهن و مانند اینها، حاصل نیاز دولت به تامین احتیاجات خود در زمینه چاپ به طور مستقل بود. چاپ در دوره رضاشاه به تناقضی بزرگ گرفتار شده بود، زیرا از یک سو جنبه صنعتی و اقتصادی چاپ بر اثر سیاست نوسازی میل به تقویت و گسترش داشت و از سوی دیگر تفتیش دولتی و سیاست نظارت بر همه چیز، انگیزه‌های گسترش متوازن را از چاپ می‌گرفت. در آن دوره، نه تنها برای چاپ هرگونه نشریه، بلکه برای چاپ هرگونه برگه‌ای، کسب مجوز رسمی از بازرس ویژه شهربانی لازم بود. بازرسان ویژه پس از بررسی مطالب، مهر «روا» را فقط بالای صفحاتی می‌زدند که مجوز چاپ می‌گرفت. شماری از کارگران چاپخانه در این دوره دستگیر و زندانی شدند و هیات مدیره اتحادیه کارگران چاپ بر اثر فشار حکومت ناچار شد این اتحادیه را منحل اعلام کند.از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱۳۸۰ ش را می‌توان به دو دوره اصلی و چند دوره فرعی تقسیم کرد. دوره‌های اصلی شامل ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ ش (دوره پهلوی دوم)، ۱۳۵۷ ش (وقوع انقلاب اسلامی) به بعد است. تقسیم دوره اصلی، که بیشتر تاریخی است، به دوره‌های فرعی‌تر بر حسب عامل‌های مؤثر در چاپ، مانند فناوری چاپ، رویدادهای فرهنگی، تحولات آموزشی و متغیرهای دیگر، است. از ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ ش، به‌رغم مداخلات ادواری حکومت و ممیزی‌های موقت، چاپ و نشر تقریبا آزاد بود. شمار مطبوعاتی که در ابتدای دوره رضاشاه کاهش یافته بود، پس از سقوط او مجددا افزایش یافت. چاپخانه تابان، به عنوان نخستین چاپخانه خصوصی که به دستگاه‌های جدید و خودکار مجهز شد، در همین سال‌های پس از جنگ، تحولی چشمگیر را از سرگذراند. چاپخانه بانک ملی ایران هم به دستگاه‌های ملخی جدید مجهز شد. چاپخانه اطلاعات هم که پیش از ۱۳۲۰ ش چاپخانه بزرگی بود، مجهزتر گردید. در ۱۳۲۶ ش، کارگران چاپخانه بانک ملی ایران اعتصاب کردند. در ۱۳۲۹ ش، در دوره حکومت رزم‌آرا، دستور داده شد چاپخانه‌ها را شدیدا تحت‌نظر قرار دهند. آزادی چاپ و مطبوعات، با سیاست حکومت وقت مغایر بود.
با کودتای نظامی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و برقراری حکومت نظامی در پی آن، ایجاد اختناق سیاسی و تعطیل شدن مطبوعات عصر آزادی، چاپخانه‌های بخش خصوصی با بحران روبه‌رو شدند. چاپگران مخفی تا مدت‌ها پس از کودتا در چاپ اعلامیه‌ها و بیانیه‌های سیاسی شگردهایی به کار می‌گرفتند. محرمعلی‌خان، مفتش شهربانی و شگردها و ترفندهای او در اعمال نظارت دولت بر چاپخانه‌ها، فصلی از تاریخ سانسور چاپخانه‌ها و کتاب و مطبوعات در دوره پهلوی دوم است.در دهه ۱۳۳۰ ش، دستگاه‌های افست رُتاتیو و دورنگ و چهاررنگ جدید به ایران وارد شد و تحولی فنی در چاپ به بار آورد. چاپخانه‌های افست، روزنامه کیهان و سپهر، مهم‌ترین چاپخانه‌های آن دهه به شمار می‌آیند.در دهه ۱۳۴۰ ش چاپ وارد مرحله تازه‌ای شد و انتشار کتاب‌های درسی در هیاتی جدید، کتاب‌های ارزان قیمت جیبی و شماری نشریه و گسترش آموزش‌های چاپ بر رونق آن افزود.
ارسال نظر