سینکلر به جای استاندارد اویل

در گام بعدی، قوام در نامه‌ای محرمانه به وزیر مختار دولت ایران در آمریکا گفت: «بهتر است زمانی برای ارائه پیشنهاد قطعی استاندارد تعیین شود تا بعد از انقضای آن، تکلیف دولت مشخص باشد.» بعد از آن علا به‌صورت محرمانه و غیرمستقیم مخالفت خود را با توافق جنوب و استاندارد اعلام کرد. وی به قوام اعلام کرد که اگر ایران خواستار کمک همه‌جانبه آمریکا باشد، باید تمام تلاش خود را برای بی‌رقیب نگه‌داشتن کمپانی آمریکایی در این صحنه به خرج دهد!

قوام که آن روزها به نظر می‌رسید زمام امور را به طور کامل در اختیار گرفته است، در نامه‌ای محرمانه، با واسطه کردن وزیر مالیه (وزیر دارایی) درخواست دریافت یکصد هزار لیره از عایدات نفت جنوب کرد تا بتواند به دو هدف برسد؛ این دو هدف عبارت بودند از: نخست، کسب رضایت انگلیسی‌ها و دوم کاستن از فشار مالی برای افزایش قدرت مانور دولت در برخورد با دو شرکت.

تعطیلی شعب بانک شاهنشاهی

بانک شاهنشاهی به درخواست دولت قوام پاسخ رد داد. دولت هم در یک عکس‌العمل غیرمنتظره برخی شعب این بانک را در شهرهای رشت، مشهد و چند شهرستان دیگر تعطیل کرد که ابراز خشم انگلیس و همچنین واکنش منفی استاندارد اویل را به دنبال داشت. پس از این، ماجرا با از دست رفتن نظر مساعد استاندارد و روی آوردن دولت ایران به کمپانی سینکلر ادامه یافت.

در همین زمان شوستر در نامه‌ای به حسین علا هشدار داد که به توافق نرسیدن ایران با استاندارد، موجب وارد آمدن ضرباتی جبران‌ناپذیر بر اقتصاد این کشور خواهد شد.

وی به صراحت عنوان کرد که به هیچ‌وجه نمی‌توان به اجرای تعهدات سینکلر اعتماد کرد. حسین علا هم به عنوان وزیر مختار ایران در واشنگتن به قوام‌السلطنه هشدار داد که عجله نکند و با در نظر گرفتن همه جوانب تصمیم بگیرد.

همپای فزونی مناقشه بین ایران و استاندارد اویل، سینکلر نرمی بیشتری در گفت‌وگو با مقامات ایران از خود نشان می‌داد.

وزیرمختار ایران در آمریکا به قوام نوشت: سینکلر در ارائه پیشنهاد بین وزارت امور خارجه آمریکا و پیشنهاد به دولت ایران، تضاد عجیبی را ایجاد کرده که به سرعت باید این تضاد را توضیح دهد.

اما قوام که خود طرفدار سینکلر بود، این موضع‌گیری علا را جانبداری وی از استاندارد اویل تلقی کرده و پاسخ می‌دهد: ما به درستی تعهدات نماینده سینکلر اعتماد داریم و از طرف دیگر، شرکتی که شما از آن حمایت می‌کنید حاضر نیست به اصلاحات اساسی دست زند! لذا دولت ایران ناچار است هر دو پیشنهاد را به مجلس تقدیم کند.

در اواخر شهریور ۱۳۰۱ پیش‌نویس موافقتنامه‌ای که دولت تهیه کرده بود به مجلس ارائه شد. در این موافقتنامه، جنبه‌هایی از پیشنهاد هر دو شرکت ذکر شده بود. قوام از مجلس خواسته بود که اصلاح مصوبه به این صورت انجام شود: «دولت ایران به موجب این یادداشت تفاهم، مجاز است امتیاز مذکور را به کمپانی معتبر و مستقل آمریکایی... اعطا کند.»

همان‌گونه که دیده می‌شود در این پیشنهاد، علاوه‌بر حذف نام استاندارد اویل و جایگزین کردن نام کمپانی مستقل و معتبر آمریکایی به جای آن، از وام ۱۰‌میلیون دلاری هیچ صحبتی نشده بود.

در این کشاکش بود که حسین علا به قوام نوشت که گفت‌وگو در مورد استقراض، بدون در نظر گرفتن امتیاز، ممکن نیست مگر در یک صورت، آن هم با حل و فصل مشکلات فعلی.

استاندارد اویل، «نه»؛ سینکلر، «آری»

پیشنهاد قوام‌السلطنه مورد توافق استاندارد اویل قرار نگرفت، اما سینکلر آن را پذیرفت. سینکلر اعلام کرد که حاضر است امتیازات و مساعدات مالی چشمگیری را به دولت ایران عرضه کند. قوام که از استاندارد ناامید شده بود، به مجلس پیشنهاد کرد، امتیاز نفت شمال را به مدت ۵ سال به شرکت سینکلر بدهد، اما با همه تلاش‌های خود نه مجلس و نه اطرافیان خود را به این کار متقاعد کرد.

ماجرا زمانی جالب‌تر شد که در تلگرام علا به قوام از کناره‌گیری همزمان هر دو شرکت استاندارد و سینکلر برای دریافت امتیاز نفت شمال سخن به میان آمد.

در این شرایط، به‌دلیل مخمصه‌ای که قوام در آن گرفتار آمده بود، دوباره دست به دامان حسین علا شد.

قوام از علا خواست تا تلاش برای مذاکره با «کمپانی بانزد اویل» را -که به تازگی در قفقاز امتیازاتی به دست آورده بود- آغاز کند.

وزیر مختار ایران هم در پاسخ به این درخواست، پشیمانی استاندارد اویل را از اعزام نماینده به ایران و امتناع «بانک مرگان» را از پرداخت وام به ایران به اطلاع نخست‌وزیر رساند.

تلاش‌های بی‌نتیجه

بانک‌های آمریکایی این بار هم دست رد به سینه احمد قوام زدند تا پس از ناامیدی وی از اخذ وام در مقابل امتیاز نفت شمال، این نخست‌وزیر را مجبور به استعفا کند.

مستوفی ‌الممالک تازه به حکومت رسیده نیز به دلیل ناتوانی در کنترل اوضاع مالی به ناچار پس از مدتی از قدرت کناره‌گیری کرد تا جای خود را به سردار سپه بدهد.