سفر شاهان قاجار به فرنگ

سفرهای پی‌در پی مظفرالدین شاه قاجار و پدرش از جمله دلایل مؤثر در فروپاشی نظام اقتصادی کشور، فقر و فلاکت جامعه و یکی از عوامل اصلی در ناراضی شدن مردم ایران بود. این نارضایی که ریشه شکل‌گیری نهضت مشروطه بود، بحرانی را در سال‌های آغازین قرن بیستم میلادی به وجود آورد که به سرعت توانست به عمر ۱۳۰ ساله حیات سیاسی سلسله قاجار خاتمه دهد در این رابطه گزارشی را به نقل از فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران (شماره ۴) ـ برگزیده‌‌ایم که تقدیم خوانندگان گرامی می‌داریم. مظفرالدین شاه، پسر دوم ناصرالدین شاه، در سال ۱۳۱۳ ه‍. ق یک ماه و هشت روز پس از کشته شدن پدرش از تبریز وارد تهران شد و در سن ۴۵ سالگی به تخت سلطنت نشست. او که مردی علیل و بیمار بود بلافاصله پس از رسیدن به سلطنت با وجود مشکلات اقتصادی کشور به بهانه مداوای بیماری خویش و استفاده از آبهای معدنی تصمیم به سفر اروپا گرفت. در مورد اینکه انگیزه وی برای چنین سفرهایی چه بود، مداوای بیماری یا سیاحت و گردش، مورخان اظهار نظرهای مختلفی کرده‌اند. علت این سفرها هر چه باشد بدون تردید بر پاره‌ای از دیدگاه‌های وی در مورد جامعه و حکومت و نسبت این دو بی‌تاثیر نبوده است. صرف‌نظر از بیماری و یا هرگونه تمایلات شخصی دیگر به نظر می‌رسد آشنایی مظفرالدین شاه با مظاهر مدنیت غربی و همچنین آشنایی هر چند ابتدایی او با نظام‌های مختلف حکومتی در اروپای آن روز ذهنیت او را نسبت به پذیرش یک نظام سیاسی مبتنی بر مشروطیت آماده ساخته بود. این پادشاه در طول یازده سال زمامداری خود سه بار به اروپا سفر کرد. سفر اول در اواخر سال ۱۳۱۷ ه‍.. ق صورت گرفت و نزدیک به هفت ماه به طول انجامید. سفر دوم در سال ۱۳۲۰ ه‍. ق و مدت آن شش ماه و ۲۲ روز بود و بالاخره سفر سوم او در سال ۱۳۲۳ ه‍. ق بود و این سفر نیز شش ماه طول کشید.

متاسفانه این سفرها در موقعیتی صورت گرفت که کشور ایران در نامساعد‌‌ترین وضعیت اقتصادی قرار داشت و به علت خالی بودن خزانه، کارگزاران سیاسی وقت مانند امین‌السلطان به منظور تامین خواسته شاه دست به دامن بانک استقراضی روس شده بود. مقدمات سفر نخست شاه را امین‌ السلطان فراهم ساخت. او به منظور تامین هزینه این سفر از بانک مزبور مبلغ ۵/۲۲ میلیون منات طلا با بهره ۵درصد تقاضای وام نمود. ضمانت پرداخت این وام منوط به عواید گمرکی ایران به استثنای گمرکات فارس و بنادر جنوب بود. با واگذاری گمرکات ایران عملا شریان اقتصاد ایران تحت کنترل روس قرار گرفت و بزرگ‌ترین ضربه به صنایع داخلی وارد آمد. علاوه بر این، پس از انعقاد قرارداد گمرکی دست بلژیکی‌ها خصوصا مسیو نوز که از عمال روس بود، در ایران باز‌تر شد. این امر اعتراض بازرگانان ایرانی را در پی داشت و یکی از زمینه‌های انقلاب مشروطه را فراهم ساخت.

روز دوازدهم ذی‌الحجه سال ۱۳۱۷ ه‍. ق شاه با همراهان خود که عبارت بودند از امین‌السلطان ( صدراعظم)، حکیم‌الملک (وزیر دربار)، موثق‌الدوله، امیربهادر جنگ، وکیل‌الدوله، ظهیرالدوله، ناصرالملک، دکتر ادکاک پزشک مخصوص شاه و تنی چند از رجال و درباریان و چندین خدمتکار عازم سفر اروپا شد. بیستم محرم ۱۳۱۸ ه‍.‌ق به جلفای روسیه رسید. سپس از شهرهای نخجوان، ایروان، تفلیس، ولاد قفقاز عبور کرد و از طریق آلمان به توصیه پزشکان اروپایی عازم شهر ییلاقی کنترکسویل فرانسه شد. پس از مدت یک ماه استراحت و گردش و استفاده از آب‌های معدنی جهت مداوای بیماری خویش، به اتفاق همراهان وارد پطرزبورگ شد. پس از یک هفته اقامت در پایتخت روسیه در روز ۲۵ربیع‌الاول از طریق آلمان به فرانسه بازگشت و مورد استقبال «امیل لوپه» رییس جمهور فرانسه قرار گرفت. شاه پس از شرکت در میهمانی‌های رسمی، بازدید از چند اثر تاریخی مانند موزه لوور و برج ایفل، چندین بار به دیدن نمایشگاه صنعتی پاریس رفت و از غرفه‌های ممالک مختلف دیدن نمود.

روز پنج‌شنبه پنجم ربیع‌الثانی، در ششمین روز توقف در پاریس، هنگامی که مظفرالدین شاه با امین‌‌السلطان و حکیم‌الملک و مهماندار فرانسوی در کالسکه نشسته بود و به مهمانی در دلکالسه وزیر امور خارجه فرانسه می‌رفت ناگهان شخصی به سوی او تیراندازی کرد،‌ ولی آن شخص با تلاش مامور فرانسوی و حکیم‌الملک وزیر دربار دستگیر شد. روز چهارده ربیع‌الثانی شاه و همراهان فرانسه را ترک گفتند و رهسپار یکی از شهرهای ییلاقی بلژیک به نام استاند شدند و مدتی را به استراحت و گردش در این شهر گذراندند. گفتنی است که پس از آن قصد داشتند به انگلستان و ایتالیا و آلمان سفر کنند، ولی به جهت فوت پسر ملکه ویکتوریا دربار آن کشور عزادار بود. بنابراین برنامه سفر شاه تغییر کرد و از استاند به بروکسل حرکت نمود. وی در سفارت ایران در بروکسل منزل کرد و همراهانش در هتل‌های اطراف سفارت اقامت گزیدند. در آخرین روز اقامت در آن کشور وزیر مختار سابق بلژیک در ایران «بارون درب» به ملاقات شاه آمد و مذاکراتی در خصوص «صنایع قندسازی و بلورسازی» انجام داد و قرار شد ادامه مذاکرات در تهران انجام شود. روز اول جمادی‌الثانی شاه و همراهان رهسپار هلند شدند. به هنگام اقامت آنها در این شهر سعدالدوله وزیر مختار ایران در بلژیک یک کشتی برای حفاظت آبهای جنوب خریداری نمود که بعدا شاه این کشتی را پرس‌پلیس نام نهاد. در هلند این گروه مورد استقبال مقامات کشوری قرار گرفتند و سپس با قطار از طریق خاک آلمان عازم شهرهای ییلاقی اتریش به نام‌های ماریم‌بادو و کارلسباد شدند و مدتی را در این دو شهر به گردش و خوشگذرانی پرداختند. بعد عازم وین شدند و سپس از کشورهای مجارستان، بلغارستان و عثمانی دیدن کردند. در هر یک از کشورهای مزبور مورد استقبال مقامات دولتی قرار گرفتند و پس از سیر و سیاحت در آن کشورها از طریق بادکوبه و نخجوان به ایران بازگشتند.هنوز مدت زیادی نگذشته بود که مظفرالدین شاه بار دیگر در عین ورشکستگی مالی کشور بیماری خود را بهانه کرد و سفر دوم خود را که در حقیقت برای گردش و سیاحت در اروپا بود آغاز کرد. این بار نیز امین‌السلطان برای تامین هزینه سفر شاه از بانک استقراضی روس مبلغ ده میلیون منات طلا وام گرفت و امتیاز راه‌آهن جلفا به قزوین را نیز به روسیه واگذار کرد.

ادامه دارد