مشروح مذاکرات شورای اقتصاد در حضور شاه –۲
نخست‌وزیر: وضع شرکت‌های دولتی خوب نیست
جلسه‌‌های شورای اقتصاد در اوایل دهه ۱۳۴۰ و بحث‌هایی که در این نشست‌ها مطرح می‌شد نشان دهنده روزگار اقتصادی و کسب و کار در آن سال‌ها است. دقت در بحث‌های مطرح شده موید این است که تکنوکرات‌های ارشد رژیم گذشته هرگاه که شاه خواسته‌ای را طرح و بر روی آن اصرار می‌کرد بدون این که مقاومت کنند، می‌پذیرفتند.
عکس :کابینه حسنعلی منصور
جلسه‌‌های شورای اقتصاد در اوایل دهه ۱۳۴۰ و بحث‌هایی که در این نشست‌ها مطرح می‌شد نشان دهنده روزگار اقتصادی و کسب و کار در آن سال‌ها است. دقت در بحث‌های مطرح شده موید این است که تکنوکرات‌های ارشد رژیم گذشته هرگاه که شاه خواسته‌ای را طرح و بر روی آن اصرار می‌کرد بدون این که مقاومت کنند، می‌پذیرفتند. علاوه بر این ماهیت بحث‌ها نشان می‌دهد که شاه تصور می‌کرد با دستور دادن و اراده گرایی می‌تواند اقتصاد را تحت کنترل درآورد. دخالت شاه در کوچک‌ترین مسایل اقتصادی مثل کارخانه کشمش تاکستان نیز از مسایل جذاب آن روز‌ها است.
شاه: ما الان مشغولیم آخرین روش اداری را که در دنیا موجود است در ارتش برقرار سازیم، حالا که وارد جزئیات شده‌ایم متوجه می‌شویم چه معایب عظیمی وجود دارد که حقیقتا اسباب تعجب است. چرا باید دستگاه‌های ما دارای این اندازه بی‌نظمی باشد. حال در ارتش که این‌طور باشد باید دید در دستگاه‌های دیگر چه خبر است. در این کنفرانس‌هایی که در ستاد بزرگ ترتیب داده شده نخست‌وزیر و تمام کسانی که لازم باشد در آنجا شرکت خواهند کرد. اگر این وضع در دستگاه‌های دیگر هم برقرار شود به کلی وضعیت اداری ما عوض خواهد شد. آن وقت شاید بی‌نظمی کمتری رخ دهد.
هر کاری ما می‌کنیم خراب می‌شود. عجیب است حتی نصب دستگاه رادیو. دو سال با این مشکل مواجه بودیم که صدای فرستنده‌های ما در خارج شنیده نمی‌شد.
در اینجا صدای رادیوهای خارجی گوش‌ها را کر می‌کند، ولی در خارج شنیده نمی‌شود. چرا این معایب همه باید مال ما باشد. من مبهوت هستم. ما نتوانستیم یک کارخانه قند بخریم که معیوب نباشد، ولی شنیده‌ام که این چند معامله اخیر سازمان برنامه روی قیمت واقعی انجام شده و لذا از این پس تقلب کمتر می‌شود، چون قیمت‌ها را در اختیار داریم.
وزیر اقتصاد به عرض رساندند در بعضی ممالک مخصوصا پاره‌ای کشورهای مجاور قیمت خریدها خیلی زیادتر از واقع قلمداد می‌گردد. البته ممکن است در کارهای ایران هم یک مقدار سوءنیت به کار رفته باشد، ولی یک مقدار هم مسلما معلول سهل‌انگاری و انجام ندادن مطالعات کافی بوده است. مدیرعامل سازمان برنامه به عرض رساندند، یکی از عیوب کار ما پیروی از مقررات مناقصه است، زیرا طبق این روش باید حداقل قیمت را پذیرفت و لذا پیشنهاددهندگان همیشه رعایت صرفه و صلاح ما را نمی‌کنند، بلکه سعی می‌نمایند قیمت‌ها را پایین بیاورند.
نخست‌وزیر به عرض رساندند یک قسمت از کارها گره می‌خورد، باید سعی کرد این گره‌ها را باز و مشکلات را مرتفع نمود. دو روز قبل که به کار شرکت واحد اتوبوسرانی رسیدگی می‌شد معلوم گردید کار شرکت با مشکلات زیاد مواجه است که معلول عدم توجه کافی به تمام جوانب امر و فقدان رسیدگی‌های لازم و مطالعات اولیه بوده. الان اگر درست حساب شود شرکت بیش از چند صد‌میلیون تومان دارایی دارد، ولی هنوز سرمایه‌اش همان چهارده‌میلیون اولیه در بیلان‌ها قید می‌شود. اکنون اگر پس از مطالعه معلوم شود تعداد اتوبوسهای موجود کفاف نیازمندی‌های مردم را نمی‌دهد، باید آنچه لازم است تامین نمود و اگر احتیاج باشد قیمت بلیت را با مطالعه افزایش داد.
شاه وضع اتوبوسرانی هم مثل وضع کارخانجات اصفهان شده. کارخانه را می‌خرند بعد حداکثر بهره‌برداری را از آن می‌کنند، ولی حاضر نیستند دیناری خرج کارخانه بنمایند. اگر اتوبوسهای شرکت واحد به موقع سرویس و تعمیر بشوند موتورها دیرتر فرسوده می‌شوند در همه جای دنیا روی اصول اقتصادی از هر واحدی بهره‌برداری می‌کنند. غیرممکن است بتوان براساس قیمت‌های فعلی وضع شرکت اتوبوسرانی را نگهداری کرد، مگر آن که دولت به آن کمک مالی بکند. هیچ کار ما روی اساس نیست. اگر قیمت را هم لازم بود بالا ببریم باید این کار را به‌مرور انجام می‌دادیم. هدف ما این است که صبح را به عصر برسانیم و کارها را از امروز به فردا موکول کنیم، نتیجه آن است که یک روز همه کارها خواهد خوابید.
کارخانه کشمش تاکستان
شاه گفت در مورد کارخانه کشمش تاکستان چه اقدامی صورت گرفته. نخست وزیر به عرض رساندند گزارش جامع موضوع جلسه بعد تقدیم خواهد گردید. جلسه مدت دو ساعت و نیم ادامه داشت و در ساعت شش بعد از ظهر پایان یافت. روز ۲۹ شهریورماه (۱۳۴۲) جلسه شورای‌عالی اقتصاد در حضور شاه و حسنعلی منصور نخست‌وزیر، صفی اصفیا رییس سازمان برنامه‌و‌بودجه، وزیران کار، اقتصاد، کشاورزی، آبادانی و مسکن، معاون نخست‌وزیر و معاون کل بانک مرکزی تشکیل و درباره مسائل گوناگون بحث شد:
دستورجلسات شورا
شاه گفت: چه ترتیبی برای تنظیم دستور جلسات شورا و طرح موضوعات داده شده است؟
نخست‌وزیر گفت: از این پس طبق برنامه خاصی موضوعاتی که جنبه مملکتی دارد و لازم است یا از نظر استحضار و یا برای کسب اجازه و یا جهت استفاضه مطرح خواهد شد. این موضوعات به طور کلی در چارچوب مسائل مذکور در زیر خواهد بود.
۱ - پیشرفت امور برنامه عمرانی سوم.
۲ - سرعت اجرای برنامه‌ها و علل عدم پیشرفت کار.
۳ - تصمیمات هیات‌عالی برنامه.
۴ - تامین وام‌ها و اعتبارات خارجی برای اجرای برنامه‌های عمرانی.
۵ - بودجه کل کشور و منابع درآمد و اقلام هزینه.
۶ - سیاست پولی و اعتباری کشور و وضع تعادل پرداخت‌ها.
۷ - امور بازرگانی - بازارهای ایران در خارج - قراردادها و توسعه تجارت.
۸ - امور مالی و مالیاتی (قانون جدید مالیات بر درآمد - مالیات‌های جدید - اصلاح سازمان‌های مختلف وزارت دارایی).
۹ - امور صنعتی و سرمایه‌گذاری‌های دولتی و پیشرفت‌های حاصله.
۱۰ - سرمایه‌گذاری خصوصی در صنایع با توجه به عوامل تشویق سرمایه‌گذاری.
۱۱ - سرمایه‌گذاری‌های خارجی.
۱۲ - نفت و پتروشیمی.
۱۳ - ذوب‌آهن.
۱۴ - شیلات شمال و جنوب و تشکیل سازمان ماهی ایران.
۱۵ - اجرای برنامه اصلاحات ارضی و تحولات مربوطه.
۱۶ - توسعه و تشویق سرمایه‌گذاری خصوصی در امور کشاورزی و احیای اراضی بایر.
۱۷ - دامداری و اقدامات دولت و سرمایه‌گذاری خصوصی در این مورد.
۱۸ - اعتبارات کشاورزی و موضوع شرکت‌های تعاون روستایی.
۱۹ - احیای جنگل‌ها.
۲۰ - توسعه برق.
۲۱ - منابع آب و طرق بهره‌برداری صحیح از آن (سدسازی - شبکه‌های آبیاری - حفر چاه‌های عمیق).
۲۲ - تامین مسکن - (خودیاری در روستاها - اجرای طرح‌های مستقل در استان‌ها).
۲۳ - عمران شهری (ایجاد پارک‌ها و غیره).
۲۴ - امور کارگری و سیاست اشتغال.
۲۵ - امور اجتماعی.
۲۶ - امور اداری (قانون استخدام - تشکیلات و سازمان‌های دولتی موضوع کارمندان زائد).
۲۷ - جلب سیاحان خارجی.
۲۸ - همکاری عمران منطقه‌ای بین ایران - پاکستان و ترکیه.
شاه گفت: این خلاصه بالنسبه کاملی است از موضوعاتی که باید در شورا مطرح و بحث شود. بهتر است شرح آن عینا در صورت جلسه قید و به همان ترتیب عمل گردد. ولی نکته مهم آن است که بعد از بحث و اتخاذ تصمیم در شورا نسبت به هر موضوعی اقدام لازم به عمل آید، چه بعضی موضوعات است که سال‌ها قبل تذکر داده شده ولی هنوز به طور دلخواه اجرا نگردیده. در بعضی موارد هم که اجرا گردیده خوب عمل نشده مثلا قضیه پل زاینده‌رود قریب ده سال و ایجاد فرودگاه مهرآباد حدود هفت سال به طور انجامید در حالی که باید در مدت خیلی کوتاه‌تری انجام می‌شد. سرمایه‌ها نباید راکد و بلااستفاده بمانند. سرمایه‌ای که در خارج در ظرف مدت دو یا سه سال مستهلک می‌شود معمولا در ایران ده سال وقت برای استهلاک لازم دارد. باید اثرات انقلاب در تمام شئون اجتماعی و اداری ما نفوذ نماید و ما باید نمونه کامل در هر قسمتی در این منطقه دنیا باشیم زیرا تمام مقتضیات موجود است. اگر خوب عمل نکنیم در مقابل تاریخ مقصر خواهیم بود و ممکن نیست تاریخ گناه ما را ببخشد.
نخست‌وزیر به‌عرض رساندند در حال حاضر هیات دولت به منزله یک واحد کاملا هماهنگ انجام وظیفه می‌نماید و هدایت شاه بهترین مشوق دولت در اجرای هدف‌های انقلاب خواهد بود. در آینده همان طور که در چند ماه گذشته عمل شده است کارها با قاطعیت کامل به طوری که مورد رضایت شاه باشد، انجام خواهد گردید. ما کوشش می‌کنیم اوامر را با فداکاری و عشق و علاقه اجرا کنیم و امیدواریم که شاه رضایت داشته باشند. شاه گفت: ما باید در برنامه‌های عمرانی خود تجدیدنظر کنیم و بتوانیم لااقل رشد اقتصادی شش درصد مورد نظر را تامین نماییم والا اگر قرار باشد رشد ما دو یا سه درصد باشد با توجه به عامل افزایش جمعیت در حقیقت پیشرفتی حاصل نشده و این قابل‌قبول نیست. هزینه‌های اداری ما تا حدود قابل‌ملاحظه‌ای افزایش یافته و لذا باید از هر طریقی که میسر است درآمد اضافی کسب کنیم. باید به وصول مالیات‌ها توجه مخصوص مبذول داشت و دستگاه‌های وصول را اصلاح و مجهز نمود. باید از آنهایی که سرمایه‌گذاری واقعی می‌کنند مالیات کمتری وصول کرد تا تشویق به‌سرمایه‌گذاری بیشتری شوند و برعکس از آن عده که از معاملات زمین و بورس‌بازی و غیره استفاده‌های شایان برده‌اند مالیات سنگین وصول نمود و سرمایه‌گذاری خارجی را نیز تشویق و ترغیب کرد. باید کار پتروشیمی را فورا شروع کنیم تولید و صادراتمان را با صدور محصول خوب افزایش دهیم و به هر ترتیبی هست بر درآمد ارزی کشور بیفزاییم.
باز هم کارخانه کشمش تاکستان
نخست‌وزیر به‌عرض رساندند، امروز صبح وزرای دارایی و اقتصاد و مدیرعامل بانک عمران موضوع را بررسی و موافقت نموده‌اند وزارت دارایی از محل صرفه‌جویی‌ها و تنخواه‌گردان بدهی‌های کارخانه را تادیه و حساب آن را تصفیه نماید. اکنون کارخانه به‌وسیله وزارت اقتصاد اداره و بهره‌برداری می‌شود و در نظر است بعد از آنکه به صورت یک واحد سالم اقتصادی درآمد دارایی آن مجددا ارزیابی و با اقساط به شرکت‌های تعاون روستایی واگذار و اداره آن به دست خود آنها سپرده شود.
شاه گفت: این فکر خوبی است به همین ترتیب عمل کنید. باید این قبیل شرکت‌ها و همین طور شرکت‌های تعاون مصرف را تشویق نمود و حتی‌المقدور نقش واسطه‌ها و دلال‌ها را از میان برداشت و به این ترتیب قیمت اجناس مصرفی را تقلیل داد.
شرکت سهامی گندم و نان تهران
نخست‌وزیر به عرض رساندند تنها راه معقولی که برای حل این مشکل به نظر رسیده آن است که فورا با همکاری وزارتین اقتصاد و کار هیاتی از طرف وزارت دارایی تعیین شود، سرمایه‌گذاری‌های واقعی و دارایی شرکت و به طور کلی وضع آن را بررسی نماید. سپس با سهامداران فعلی مذاکره و ارزش سهام آنها تعیین و پیشنهاد لازم برای خریداران سهام به هیات دولت تسلیم شود. پس از خرید سهام شرکت جدید تاسیس شود و اساسنامه آن به تصویب هیات دولت برسد و شرکت جدیدالتاسیس کلیه اقدامات را برای بهره‌برداری سالم از ماشین‌آلات موجود به‌عمل آورد و به‌نحوی عمل نماید که بتوان مالا سهام آن را به مردم و خود نانواها واگذار نمود. شاه گفت: به همین ترتیب عمل کنید ولی کارگر جدید استخدام نشود و نیازمندی‌های شرکت جدیدالتاسیس از بین کارکنان نانوایی‌های موجود تامین گردد.
هیات‌مدیره، شرکت جدید را تعیین نمایید و سیلوهم بر عمل آنها نظارت نماید و مقصود اساسی این باشد که به مرور سهام آن به نانوایی‌ها واگذار گردد.
شرکت سهامی کارخانه‌های دولتی
نخست‌وزیر به عرض رساندند وضع هیات‌مدیره کارخانه‌های دولتی فعلا خوب نیست و بین اعضای آن هماهنگی لازم وجود ندارد، وزیر کشاورزی با نظر وزرای دارایی و اقتصاد پیشنهاد نموده‌اند تغییراتی در هیات‌مدیره آن داده شود مدیران جدید از بین مدیران کارخانه‌های تابعه و اشخاص صلاحیت‌دار دیگر انتخاب گردند. وزیر کشاورزی به عرض رساندند، عدم‌هماهنگی بین اعضای هیات‌مدیره از یک طرف و بین آنها و مدیرعامل از طرف دیگر از بدو کار روشن بود و در مورد کارخانه‌ها این عدم هماهنگی محسوس‌تر گردید و لذا مدیرعامل استعفا داد و دلایل او هم به نظر صاحبان سهام موجه آمد و تصمیم گرفته شد در ترکیب اعضای هیات‌مدیره به‌نحوی تجدیدنظر گردد که نظر مدیرعامل تامین شود. شاه گفت: با اساس موضوع موافقت دارم، ولی همان طور که بارها تذکر داده‌ام باید این کارخانه‌ها به‌نحوی اداره شوند که بتوان تدریجا آنها را به مردم واگذار نمود. این هیات‌مدیره جدید باید مامور اجرای این سیاست باشد. هر یک ازکارخانه‌ها و واحدهای تابعه از نظر مدیریت و از لحاظ فنی باید به نحوی آماده گردد که بتوان آنها را مورد بهره‌برداری صحیح قرار داد و سپس به مردم واگذار و منتقل کرد.
وضع سرخس و دره گز
شاه گفت: راجع به سرخس و دره گز چه اقدامی انجام شده؟
وزیر کشاورزی به عرض رساندند در مورد دره گز روشن نبود که وقف عام است یا خاص، ولی وضع سرخس روشن‌تر است و اگر اجازه فرمایند طرحی شبیه طرح قزوین برای سرخس تهیه شود که خود آستانه عمل نماید.
شاه گفت: موضوع را مطالعه و نتیجه را گزارش نمایید.
طرح عمرانی قزوین
شاه گفت: در مورد طرح عمرانی قزوین چه پیشرفت‌هایی حاصل شده است؟
وزیر کشاورزی به عرض رساندند از نظر تامین آب باید مالا
۴۰۰ حلقه چاه حفر شود که انجام آن به وزارت آب‌و‌برق واگذار شده. تاکنون حفر پنج حلقه پایان یافته، حفر نه حلقه در دست انجام است و تا پایان سال جمعا چهل حلقه حفر و تحویل خواهد گردید. از نظر تامین آب - احداث باغات - دفع آفات - ایجاد مراتع و ازدیاد دام‌ها همه اقدامات شمرده شده است.
از نقطه‌نظر خانه‌سازی در مناطق زلزله‌زده تاکنون ۸۲۰ دستگاه خانه از طرف شیر و خورشید ساخته شده و ۶۰ دستگاه هم از طرف سازمان‌های دولتی تکمیل گردیده و در حقیقت از قرایی که در واقعه زلزله شدیدا آسیب دیده‌اند، رفع مشکل شده است.
شاه گفت: باید طرح عمرانی قزوین زودتر و حداکثر تا سال ۱۳۴۶ کاملا تکمیل شود و سیاحان و مسافران خارجی که به ایران می‌آیند بتوانند از آن به عنوان طرح نمونه بازدید نمایند.
دامداری و احیای جنگل‌ها
شاه گفت: موضوع دامداری دامنه وسیعی دارد. باید در تقویت و تکثیر دام‌ها و بهره‌برداری صحیح از آنها حداکثر توجه مبذول گردد. دام‌های ما ضعیف‌اند و گوشت و شیر کافی ندارند. نسل گاو ایران را باید زیرورو کرد، ولی قبلا باید مراتع لازم برای آنها به‌وجود آورد. علاوه‌بر دامداری و ایجاد چراگاه‌ها باید به احیای جنگل‌ها توجه خاصی نمود. در ایران قریب ۱۶میلیون هکتار جنگل وجود داشته و امروز به کمتر از پنج میلیون تقلیل یافته است.
موضوعات دامداری - پرورش طیور -ایجاد مراتع، اینها کارهای اساسی است که پس از هفت هشت سال نتایج آنها ظاهر می‌شود. تشکیلات لازم باید برای جنگل‌ها به‌وجود آید و طرح آن تهیه گردد. جلسه مدت سه ساعت‌و‌نیم ادامه داشت و در ساعت هفت و ربع بعد از ظهر پایان یافت.
ارسال نظر