تاریخ شهرها
سر پل ذهاب پیروز آزمون زائران
سرپل ذهاب در اوایل دوره قاجاریه به تدریج شکل و جای شهر ذهاب در چند کیلومتری خود را گرفت. اما دلایل رونق این شهر چه بود؟ صباح قنبری و صباح خسروی در مقاله‌ای با عنوان « شکل‌گیری شهر سرپل ذهاب در دوره قاجار» تلاش می‌کنند چگونگی و چرایی شکل‌گیری این شهر را با استفاده از نظریه ویدال دولا بلاش شرح دهند. آنچه می‌خوانید بخش دوم و پایانی این مقاله است. پیشینه شهر سرپل‌ذهاب
درمنطقه شهر سرپل‌ذهاب امروزی، به صورت روشن دو شهر حلوان و ذهاب حیات تمدنی داشته‌اند. حلوان از شهرهای بزرگ دوره ساسانی و بر سر شاهراه بزرگ خراسان-تیسفون قرار داشت. دراوایل دوره اسلامی نیز به علت پیوستگی جغرافیایی قلمرو اسلام، به خاطر عبور و مرور کاروان‌های حج از مسیر آن حلوان اهمیت خود را حفظ کرد. با حمله مغول و تقسیم ممالک اسلامی به شرقی و غربی، جاده حج اهمیت خود را از دست داد و حلوان رو به ویرانی نهاد. در نتیجه جنگ‌های صفویه-عثمانی به تدریج منطقه سرپل‌ذهاب امروزی اهمیت زیادی یافت. وقتی عثمانی به موجب قرارداد صلح (۱۰۴۹ق)، بخش‌هایی از غرب قلمرو‌ایران رابه دست آورد، ذهاب را به عنوان یکی از پاشانشین‌های بغداد مرکز فرماندهی خود قرار داد. با رسمیت یافتن تشیع در ایران وگسترش زیارت عتبات، ذهاب این شانس راپیدا کرد تا حیات شهری خود راتضمین کند.
اهمیت مذهبی وسیاسی عتبات در دوره قاجار
شهرهای مذهبی عراق کربلا، نجف، کاظمین وسامرا که هر کدام مدفن یک یا چند تن از امامان هستند را عتبات عالیات می‌گویند. زیارت یکی از مناسک رایج اغلب مذاهب اسلامی از جمله شیعه است. با توجه به نقش محوری امام درشیعه، زیارت عتبات همواره مورد توجه پیروان این مذهب بوده است. دردوره قاجار استقرارثبات سیاسی کشوروگسترش تشیع در تمام نقاط ایران وقوی شدن نهاد مذهبی در کشور باعث رونق عتبات شد. دادن آماری دقیق از زائران ایرانی به اماکن متبرکه ممکن نیست، اما می‌توان با مرور اعدادی که در منابع مختلف آمده است به نتیجه‌ای منطقی رسید.
مک داول ظاهرا با دسترسی به منابع آرشیوی عثمانی، زائران ایرانی عتبات را در پایان قرن ۱۹م سالانه ۰۰۰/۱۲۰ نفر به همراه ۸۰۰۰ جنازه برای تدفین در کربلا و نجف ذکر می‌کند. چارلز عیسوی این رقم را ۰۰۰/۱۰۰ ، روزنامه حبل‌المتین روزانه ۶۰۰-۵۰۰ نفر، احتشام‌السلطنه، کارپرداز ایران در بغداد ۰۰۰/۱۰۰ واوژن اوبن ۰۰۰/۴۰۰ می‌دانند. تفاوت فاحش رقم اوبن با دیگر منابع از بی‌دقتی او نیست. آمار او مربوط به اوایل مشروطه وسال‌های پس از معاهده الرزنه‌الروم دوم است که در نتیجه ثبات سیاسی و آرامشی که در روابط ایران وعثمانی حاصل شده بود، زیارت عتبات رونق چند باره یافته بود. میرزا علی نائینی که در سال(۱۳۱۸ق) به زیارت عتبات رفته است نیز عدد جالبی در شمارش زائران ارائه می‌دهد او ۷۷۲ نفر را در کاروان خود می شمارد.
جاده عتبات و اهمیت سرپل‌ذهاب
در دوره قاجار زائران ایرانی برای رسیدن به عتبات دو مسیر در پیش رو داشتند؛ مسیر اول جاده غرب کشور؛ تهران-کرمانشاه ومسیر دوم در جنوب کشور از طریق خرمشهر بود. مسیر اول به خاطر نزدیکی برای زائران تمام نقاط ایران به غیر از جنوب کشور مقرون به صرفه بود. این مسیر چه در اوایل دوره قاجار و چه در اواخر آن جاده اصلی عتبات بود.
سرپل ذهاب یکی از آخرین منازل کاروان‌های زیارتی و حتی تجارتی درخاک ایران بود. این کاروان‌ها بعد از گذر از کرمانشاه، ماهیدشت، منازل‌هارون‌آباد(اسلام‌آبادکنونی)، کرند، پاطاق و سرخه‌دیزه را پشت سر می‌گذاشتند تا به قصبه سرپل ذهاب برسند. در واقع سه منزل کاروان‌ها؛ سرخه‌دیزه، قصبه سرپل و قرابلاغ در منطقه سرپل ذهاب قرارداشت.
در سفرنامه‌های مورد مطالعه در پژوهش حاضر به صورت مشخص به زائرانی از تبریز، ایروان، قراباغ، همدان، نواحی مرکزی ایران، تهران، خراسان و مازندران اشاره شده است.
رونق جاده عتبات
به طور کلی می‌توان مسافرانی که از جاده سرپل عبور می‌کردند را به سه دسته تقسیم کرد. اول زائرانی که فقط قصد زیارت داشتند. دوم کسانی که برای دفن اجساد نزدیکان خود به عتبات می‌رفتند وسوم بازرگانان. با رونق زیارت عتبات، عبور و مرور کاروان‌های زیارتی از سرپل‌ذهاب گسترش پیدا کرد. کاروان‌ها معمولا در سه منزل سرپل، سرخه دیزه، قصبه سرپل؛ وقرابلاغ برای استراحت توقف می‌کردند. سرپل در اوایل دوره قاجار، هنوز حیات شهری نیافته بود. وقتی جنازه آقامحمدخان قاجار را برای دفن در عتبات بردند، محمد‌علی‌خان سردار اردوی نعش همایون، مایحتاج «انسان وعلیق حیوان» را از شهر ذهاب ونه سرپل ذهاب تهیه کرد. در جنگ‌های عباس‌میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه با عثمانی نیز، ذهاب مطرح است اما در زمان محمدشاه به تدریج نام سرپل یا پل‌ذهاب یا سرپل‌ذهاب در کنار ذهاب آشکار می‌شود. راولینسون در سال (۱۸۳۸م) وکنت دوسرسی در سال (۱۸۳۹م) به طور مشخص به نام سرپل‌ذهاب اشاره می‌کنند. در دوره ناصرالدین‌شاه (۱۳۱۳-۱۲۶۴ق) سال‌های پس ازعهدنامه الرزنه‌الروم دوم (۱۲۶۲ق)و در نتیجه صلح ایجاد شده جاده عتبات رونق زیادی یافت. تعداد اندک سفرنامه‌های عتبات مربوط به دوره قبل از عهدنامه و افزایش چشمگیر آن در دوره ناصری این ادعا را ثابت می‌کند. سرپل‌ذهاب در دوره ناصری دارای تلگرافخانه و قورخانه بوده است که قسمتی از اسناد تلگراف‌های روزانه آن نیز موجود است.
کسب درآمد مردم از کاروان‌های زیارتی
مردم بومیبه چند شیوه از کاروان‌های زیارتی تحصیل درآمد می‌کردند.درمسیر زائران ودر قصبه‌ها دکان‌های مختلفی شکل گرفت قهوخانه‌های بین راهی که یکی از معروف‌ترین آنها در سرخه‌دیزه قرار داشت نیز محلی برای کسب درآمد بود. تنها کاروانسرای سرپل به نام شاه‌عباسی که آخرین آثار آن در حال نابودی است، محل خوبی برای کسب درآمد از کاروان‌های زیارتی بود. این کاروانسرا در ورودی قصبه سرپل، در کنار رودخانه الوند و پل ذهاب، هسته اولیه شهر سرپل‌ذهاب را تشکیل داد وقتی کاروانسرا شلوغ بود مسافران مجبور می‌شدند خانه‌های مردم محلی را اجاره کنند. ابن‌شیخ و میرزاعلی نائینی به اجاره خانه‌های رعیتی اشاره می‌کنند. گاهی حتی مسافران به علت کثرت زوار وکمبود خانه‌های رعیتی مجبور می‌شدند تا در طویله‌ها اقامت کنند. در نهایت باید گفت که بر اساس نظریه مزبور و با توجه به شرایط‌ایجاد شده، چه از لحاظ تقویت نهاد روحانیت، چه امنیت ایجاد شده بعد از عهدنامه ارزنه الروم دوم شرایط به گونه‌ای فراهم شد که انسان در آزمون انتخاب محل مناسب زندگی قرار گیرد. شکل‌گیری سرپل ذهاب ماحصل‌این انتخاب است. تعدد کاروان‌های زیارتی در این مسیر، شرایط مناسب زندگی، وجود رودخانه و مسیر مناسب جاده‌ای همگی دست به دست هم داده و سرپل ذهاب را در اواخر دوره محمدشاه قاجار به وجود آورد و ثبات نسبی سیاسی در دوره ناصری و افزونی درآمد مردم‌این ناحیه امکانات شهری را در این منطقه رونق روزافزون بخشید.
ارسال نظر