معرفی کتاب
پیشینه‌های اقتصادی-اجتماعی جنبش مشروطیت
محمد علی قهرمانپور- کتاب «پیشینه‌های اقتصادی - اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی» تالیف خسرو شاکری، استاد رشته تاریخ در مدرسه مطالعات عالی علوم اجتماعی پاریس، از جمله آثاری است که به بررسی نقش جریان‌های فکری و اجتماعی چپ در تحولات تاریخ معاصر ایران به ویژه جنبش مشروطیت، زمینه‌های شکل‌گیری و تحولات بعدی آن می‌پردازد. صرف نظر از تاثیر گسترده اندیشه‌های چپ - فارغ از هر نوع ارزش گذاری- بر رویدادهای سده اخیر کشورمان، اهمیت مجموعه آثار شاکری به ویژه از این حیث است که می‌کوشد با نگاهی مستقل، جایگاه جریان‌های فکری و اجتماعی چپ را در تاریخ ایران بازخوانی کند؛ چراکه به دلیل سیطره رویکردهای جانبدارانه نسبت به اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی سابق بر تاریخ نگاری‌های کنشگران چپ ایران، امروز با سیاهه‌ای از آثار گوناگون چپ‌اندیش روبه‌رو هستیم که عموما فاقد ارزشی تاریخی می‌باشند تاجایی که به اعتقاد شاکری، عمده این آثار با نگاهی غیرتاریخی انقلاب ۱۹۰۵ روسیه را موجب شکل‌گیری جنبش مشروطیت ایران دانسته و حتی تلاش‌های سوسیال دموکرات‌های ایرانی در احیای مشروطه پس از به توپ بستن مجلس را مدیون تدابیر و سیاست‌های جناح بلشویک حزب کارگری روسیه می‌دانند.
کتاب « پیشینه‌های اقتصادی-اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی» از بخش معرفی نویسنده، پیش‌درآمدی از «مارک فرو» استاد مدرسه مطالعات عالی علوم اجتماعی پاریس و سردبیر مجله معتبر آنال، پیشگفتار نگارنده، گاه‌شمار رخدادها و ۹ فصل تشکیل شده است که فصل نهم پیوست‌های اثر را دربر می‌گیرد. آنچه در وهله اول جلب توجه می‌کند، پیروی نویسنده از اسلوب‌های روش تحقیق در علم تاریخ در نگارش متن است؛ به گونه‌ای که با اثری روان و منسجم روبه‌رو هستیم.
همچنان که شاکری اشاره کرده است، این اثر بخشی از مجموعه مطالعات و پژوهش‌های گسترده نویسنده درباره جریان سوسیال دموکراسی در ایران است که بیش از ۲۰ سال، زمان برده است؛ مجلدات این مجموعه همگی در اصل به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی نگارش یافته‌اند و متاسفانه فقط چند جلد از آن به زبان فارسی نیز چاپ شده است.
یکی از نکات برجسته این اثر، استفاده گسترده از اسنادی تازه‌یاب است که تا پیش از آن برای خواننده فارسی زبان ناشناخته مانده بود؛ به ویژه در سال‌های پایانی اتحاد شوروی- سال‌های موسوم به گلاسنوست یا فضای باز سیاسی- نویسنده موفق به دسترسی به بسیاری از اسناد و مدارک بایگانی‌های محرمانه دولت شوروی شده است که در این کتاب نیز مورد بهره برداری قرار گرفته‌اند.
نویسنده با نگاهی به اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در عصر پادشاهی قاجار اثر خود را آغاز می‌کند و تبعات جنگ‌های ایران و روس بر ساختارهای تجاری و کشاورزی کشور و فروپاشی نظام اقتصادی سنتی ایران را مورد ارزیابی نقادانه قرار می‌دهد؛ به خصوص مهاجرت گسترده ایرانیان به قفقاز که اینک تحت سلطه روسیه تزاری درآمده بود و تاثیرات گسترده آن بر شرایط داخلی کشور، بخش قابل‌توجهی از این پژوهش را در بر می‌گیرد. در فصل‌های بعدی، پیدایش نخستین سازمان‌های کارگری با گرایش سوسیال دموکراتیک بررسی می‌شود؛ سازمان‌هایی که از مهم‌ترین مجراهای انتقال اندیشه‌های جدیدی بودند که در نهایت به استقرار مشروطیت منجر شدند.
شاکری به خوبی نشان می‌دهد که باوجود مهاجرت گسترده ایرانیان به قفقاز که به تدریج به یکی از مراکز عمده تکاپوی سوسیالیست‌های روسی تبدیل می‌شد؛ تا پیش از پیدایش سازمان‌های سوسیال دموکرات ایرانی در آن منطقه، آشنایی ایرانیان مهاجربا اندیشه‌های سوسیالیستی بسیار ناچیز بود؛ مساله‌ای که در میان ایرانیان داخل کشور هم مشاهده می‌شد.
شاکری با بازخوانی دقیق اسناد و مدارک گوناگون، این نکته را روشن می‌سازد که مشکلاتی که این مهاجران برای فعالان کارگری غیرایرانی قفقاز ایجاد کردند، آنها را وادار کرد تا استراتژی سیاسی کردن مهاجران ایرانی را در پیش بگیرند؛ سازمان‌های «همت» و «فرقه اجتماعیون عامیون، مجاهد» بر چنین بستری شکل گرفتند و با صدور فرمان مشروطیت، این سازمان‌ها گستره فعالیت خود را به داخل ایران نیز کشاندند؛ با این حال آنها به علل شرایط فکری جامعه ایران، موجبات بازتولید اندیشه‌های سنتی در پوشش برنامه‌های مترقیانه را نیز فراهم ساختند.
به ویژه تلاش‌های عامدانه برای یکسان انگاشتن اندیشه سوسیالیستی و اسلامی و تبعات گسترده این چنین همسان‌انگاری‌ها در آینده جریان‌های چپ در ایران و سمت‌گیری‌های آنان، به صورت موشکافانه‌ای بازخوانی شده است.
شاکری همچنین نقش سازمان‌های انقلابی ارمنی را که دارای گرایشات سوسیال دموکرات بودند، مورد واکاوی قرار می‌دهد و به ویژه بر نقش قابل‌توجه آنها در احیای مشروطه به دنبال استبداد صغیر، پرتوافکنی می‌کند.آخرین بخش این اثر به بررسی تاریخچه حزب دموکرات ایران می‌پردازد؛ حزبی که درواقع نخستین حزب ایرانی شکل گرفته بر اساس الگوهای اروپایی است. بر خلاف آنچه معمولا تکرار می‌شود، شاکری در این بخش نقش برجسته روشنفکران ارمنی در تاسیس این حزب را نشان می‌دهد؛ افرادی که پایه‌گذاران واقعی این حزب بودند. هرچند که این حزب از عمری کوتاه برخوردار بود و به دنبال اولتیماتوم روسیه تزاری در سال ۱۲۹۰ شمسی عملا از هم پاشید، اما تاثیرات این تجربه کوتاه‌مدت حزبی بر تحولات آتی جریان‌های چپ در ایران بسیار قابل‌توجه بود.همان‌طور که اشاره شد، اهمیت اساسی چنین آثاری را باید در تلاش برای بازخوانی رویدادهای تاریخ معاصر ایران خصوصا حوادث جریان‌های فکری چپ به دور از نگاه‌های ایدئولوژیک حاکم بر عمده آثار این جریان دانست؛ مقایسه چارچوب نظری این کتاب با آثار فاقد ارزشی چون «تاریخ سی ساله» تالیف «بیژن جزنی» گواهی بر این مدعا است.
«پیشینه‌های اقتصادی - اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی» در ۵۴۵ صفحه توسط نشر اختران به چاپ رسیده است.
ارسال نظر