تاریخ ایران- تحولات صنعت پتروشیمی در جهان و ایران-بخش پایانی
زاد و رشد پتروشیمی ایران پیش از ۱۳۵۷
همین چند روز پیش بود که خبر دادند: «درآمد صادرات ایران از پتروشیمی در ۸ ماه منتهی به پایان آبان ماه به ۸میلیارد دلار رسیده است.» این صنعت که امروز بخشی از ثروت و دارایی ایرانی‌ها است، سابقه‌ای بیش از ۵۰ سال دارد که در چند شماره به نقل از نوشته فواد روحانی در کتاب ۲۰ سال پس از ملی شدن نفت خواندید. بخش آخر نوشته وی، تاریخ مختصری از احداث واحدهای پتروشیمی در دهه‌‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ است.
با وجود دخالت دادن دستگاه‌های مختلف در کار پتروشیمی، واضح بود که تنها موسسه‌ای که از هر حیث دارای صلاحیت برای توسعه صنایع پتروشیمی می‌باشد شرکت ملی نفت است و بنابراین در مردادماه ۱۳۴۳ قانونی به تصویب مجلسین رسید که طبق آن کلیه فعالیت‌های مربوط به پتروشیمی تحت اداره شرکت ملی نفت متمرکز و به شرکت مزبور اجازه داده شد که یک شرکت فرعی به نام شرکت ملی صنایع پتروشیمی تشکیل دهد. حقوق دولت نیز در بنگاه کود شیمیایی به شرکت ملی واگذار شد و واریز دیون و تعهدات بنگاه مزبور برعهده دولت قرار گرفت. در نتیجه تصویب این قانون، اصلاح تصویب‌نامه ۱۳۴۲ در خصوص شورای عالی صنایع پتروشیمی لازم شد و هیات وزیران در مهرماه ۱۳۴۳ اساسنامه جدیدی برای شورا تصویب کرد که به موجب آن وظایف شورا بیشتر جنبه نظارت کلی بر پیشرفت صنایع پتروشیمی به خود گرفت و مسوولیت دبیرخانه محدود به اداره امور داخلی شورا شد.
شرکت ملی صنایع پتروشیمی در دی‌ماه ۱۳۴۳ با سرمایه ۸۳۰۰ میلیون ریال (کلا متعلق به شرکت ملی نفت ایران و غیرقابل انتقال) تاسیس شد و از آن تاریخ فعالیت در کلیه امور مربوط به صنایع پتروشیمی را آغاز و مطالعات لازم را درباره چگونگی تشکیلات و اجرای عملیات خود انجام داد و به این ترتیب زمینه برای تصویب قانون خاص توسعه صنایع پتروشیمی و تنظیم اساسنامه شرکت فراهم شد. در تیرماه سال ۱۳۴۴، قانون توسعه صنایع پتروشیمی که طرح آن از طرف شرکت پتروشیمی با توجه مخصوص به مقتضیات جلب همکاری سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و تسهیل مشارکت‌های لازم تهیه شده بود به تصویب مجلسین رسید و طبق آن مستقیما به شرکت ملی صنایع پتروشیمی اجازه مشارکت با موسسات و شرکت‌های ایرانی و خارجی برای تولید محصولات پتروشیمی داده شد.
اساسنامه شرکت در مردادماه ۱۳۴۵ از طرف هیات وزیران تصویب و ضمن تعریف موضوع شرکت، تصریح کرد که «فعالیت در کلیه رشته‌های صنعت پتروشیمی و صنایع وابسته به آن» و همچنین «تهیه و تولید و به عمل آوردن و ساختن انواع مواد و فرآورده‌های پتروشیمی و مواد شیمیایی دیگر که از نفت و مشتقات نفتی و گازهای طبیعی و هیدروکربورها و سایر مواد خام اعم از آلی و معدنی به دست می‌آید» و نیز اعمال حقوق و اختیارات مربوط به خصوص در مورد مشارکت با شرکت‌های ایرانی و خارجی منحصرا به شرکت مزبور تعلق خواهد داشت. طبق اساسنامه مزبور، ارکان شرکت مطابق ارکان شرکت‌های عادی تجاری تعیین شده‌اند و عبارتند از مجمع عمومی صاحبان سهام، هیات‌مدیره و بازرسان. نمایندگان صاحبان سهام با همان مقدماتی است که شورای عالی صنایع پتروشیمی را تشکیل می‌دهند؛ جز اینکه در مجمع عمومی ریاست به عهده رییس هیات‌مدیره و مدیرعامل شرکت ملی نفت است و نه وزیر اقتصاد. مجمع عمومی سالی دو دفعه یک بار برای رسیدگی به ترازنامه و یک بار برای تصویب بودجه تشکیل می‌شود و از جمله وظایف دیگر آن، تعیین خط مشی عمومی شرکت و اتخاذ تصمیم نسبت به عقد قراردادها و تشکیل شرکت‌های فرعی و سرمایه‌گذاری در شرکت‌های دیگر است. هیات‌مدیره از پنج نفر تحت ریاست رییس هیات‌مدیره و مدیرعامل شرکت ملی نفت تشکیل می‌شود و یکی از آنها بنا به پیشنهاد رییس هیات‌مدیره و تصویب مجمع عمومی به سمت مدیرعامل منصوب می‌گردد.مدت مدیریت چهار سال ولی قابل تمدید است. هیات‌مدیره که اقلا هر دو ماه یک بار تشکیل می‌شود دارای کلیه اختیارات برای اداره امور شرکت می‌باشد. تصمیمات هیات با اکثریت سه رای که یکی از آنها باید رای رییس هیات‌مدیره (یا در غیاب او رای مدیرعامل) باشد اتخاذ می‌شود و اجرای آن با استفاده از همه گونه اختیارات اعم از اداری و مالی و فنی با مدیرعامل است. شرکت دارای دو نفر بازرس است که هر سال از طرف مجمع عمومی انتخاب می‌شوند و وظایف و اختیارات آنها طبق معمول اجرای رسیدگی‌های محاسباتی و اظهارنظر درباره گزارش سالانه هیات‌مدیره بدون حق مداخله مستقیم در امور شرکت است. شرکت از کلیه مزایا و معافیت‌های قانونی که برای عملیات شرکت ملی نفت ایران مقرر گردیده است برخوردار می‌باشد.
شرکت پتروشیمی پس از آغاز فعالیت، اقداماتی را که قبلا درباره صنعت پتروشیمی از طرف واحدهای مختلف به عمل آمده بود مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید که دخالت دادن انستیتوی نفت فرانسه و ابقای مشارکتی که سازمان برنامه ایجاد کرده بود چنانکه باید متضمن منافع کشور نخواهد بود. طرح مشارکت با یک شرکت نروژی نیز که از طرف شرکت ملی نفت مورد مذاکره قرار گرفته بود با آنکه جدا دنبال شد، ولی به نتیجه نرسید. پیشنهادهایی هم از طرف بعضی شرکت‌های انگلیسی و آمریکایی‌ها نسبت به طرح تولید کودهای شیمیایی رسید، ولی مذاکراتی که با آنها صورت گرفت منجر به نتیجه رضایت‌بخش نشد.قانون بودجه اصلاحی سال ۱۳۴۳، ضمن انتقال کلیه فعالیت‌های صنایع پتروشیمی به شرکت ملی نفت ایران، اداره بنگاه کود شیمیایی را که چنانکه گفته شد در سال ۱۳۳۷ به صورت وابسته به وزارت اقتصاد به وجود آمده بود به شرکت ملی نفت و بالنتیجه به شرکت پتروشیمی واگذار کرد. شرکت پتروشیمی این بنگاه را به صورت یک شرکت فرعی خود درآورد و در سال ۱۳۴۴ آن را به نام «شرکت کود شیمیایی ایران» به ثبت رسانید. تولیدات کارخانه‌های این شرکت که در مرودشت شیراز قرار دارند، عبارتند از: اوره نیترات آمونیوم، کربنات و بیکربنات سدیم، اسید نیتریک و کودهای مخلوط.
طبق برنامه‌هایی که در دست اجرا بود، مقدار و نوع تولیدات این کارخانه‌ها به میزان قابل‌ملاحظه‌ای توسعه خواهد یافت. شرکت پتروشیمی در سال ۱۳۴۶، شرکت فرعی دیگری برای انبار کردن و پخش کود شیمیایی در کلیه مناطق کشاورزی کشور تاسیس نمود. این شرکت از بدو تاسیس اقدامات لازم را برای انبار کردن و حمل و توزیع کلیه کودهای شیمیایی به عمل آورده است (اخیرا این شرکت به وزارت کشاورزی انتقال یافته است.)
در سال ۱۳۴۴، شرکت پتروشیمی با شرکت آمریکایی الاید کمیکال وارد مذاکره شد و در آذرماه آن سال قراردادی دایر بر مشارکت براساس ۵۰/۵۰ با شرکت مزبور منعقد نمود. موضوع این قرارداد عبارت از تاسیس یک مجتمع پتروشیمی در بندر شاهپور بود و به این ترتیب شرکت شیمیایی شاهپور با سرمایه اولیه ۱۰۰ میلیون دلار به وجود آمد و عملیات مقدماتی از قبیل طراحی تاسیسات و تعیین مسیر لوله گاز بلافاصله انجام گرفت. این شرکت یک نمونه برجسته از اقدامات صنعتی مهم است که در ایران به مرحله اجرا درآمده است و مجتمع شاهپور در زمره بزرگ‌ترین مجتمع‌های پتروشیمی در نیمکره شرقی محسوب می‌شود. ماده اولیه مورد مصرف مجتمع شاهپور از گازهای گوگرددار منطقه مسجد سلیمان تامین می‌شود. این گازها به وسیله واحد بازیافت گوگرد تجزیه و گوگرد آن جدا می‌شود و از مقداری از گوگرد تولیدی اسید سولفوریک و اسید فسفوریک گرفته می‌شود. موادی که این مجتمع به مقادیر عمده تولید می‌کند، عبارتند از: گوگرد، آمونیاک، اوره، اسید فسفوریک و فسفات آمونیوم. فرآورده‌های مجتمع شاهپور به بهای نازل‌تر از بهای بین‌المللی برای مصرف داخلی عرضه می‌شود و مقدار زیادی از احتیاجات کشور به کود شیمیایی از این طریق تامین می‌گردد. ضمنا این مجتمع نیازمندی‌های یکی از پرجمعیت‌ترین مناطق جهان، یعنی آسیای جنوبی را به کودهای شیمیایی تامین می‌کند. سرمایه شرکت شیمیایی شاهپور که بالغ‌بر ۲۳۰ میلیون دلار است اکنون تماما به شرکت پتروشیمی تعلق دارد، زیرا شرکت الاید کمیکال سهم خود را به شرکت پتروشیمی انتقال داده است.طرح دیگری که از ابتدا مورد توجه شرکت پتروشیمی قرار گرفت، طرح تاسیس یک مجتمع پتروشیمی در مجاورت پالایشگاه آبادان برای تولید مواد پلاستیک و پاک‌کننده (دترجنت) بود که قبلا درباره آن مطالعاتی با کمک انستیتوی نفت فرانسه به عمل آمده بود. در نتیجه در سال ۱۳۴۵، قرارداد مشارکت با شرکت بی‌اف گودریچ براساس ۷۴ درصد برای شرکت پتروشیمی و ۲۶ درصد برای گودریچ منعقد شد و شرکت سهامی پتروشیمی آبادان تشکیل یافت. موادی که این شرکت با استفاده از گاز مازاد پالایشگاه تهیه می‌کند، عبارتند از: پولی و نیل کلوراید (پی‌وی‌سی) و دودسیل بنزن (دی‌دی‌سی) و سود سوزآور.
در آذرماه ۱۳۴۴، قرارداد مشارکت دیگری براساس ۵۰/۵۰ بین شرکت پتروشیمی و شرکت آموکو اینترنشنال (شرکت فرعی استاندارد ایندیانا) برای تولید گوگرد و گاز مایع در محوطه جزیره خارک منعقد گردید و در نتیجه شرکت شیمیایی خارک در سال ۱۳۴۵ تاسیس شد. موضوع این شرکت تولید گوگرد از میدان‌های نفتی و تاسیسات جزیره خارک و تبدیل هیدروکاربورهای سنگین‌تر گاز شیرین (یعنی گازی که گوگرد آن گرفته شده است) به گاز مایع است. قسمت عمده تولیدات مجتمع خارک یعنی گوگرد و گاز مایع و مقداری نفت سبک به ژاپن و هند و استرالیا و آفریقای جنوبی صادر می‌شود.طی ده سال گذشته در حدود ۴۰۰ میلیون دلار در چهار مجتمع بالا سرمایه‌گذاری شده است و اکنون از این واحدها به میزانی حتی زاید بر ظرفیت آنها بهره‌برداری می‌شود و عملیات آنها در شرایط بسیار مناسبی انجام گرفته و از هر حیث موفقیت‌آمیز و سودآور می‌باشند. علاوه بر طرح‌هایی که تاکنون به مرحله تولید رسیده‌اند، طرح‌های مشارکت زیر نیز قطعیت یافته و شرکت‌های مربوطه تاسیس شده‌اند و انتظار می‌رود که در آینده نزدیک فرآورده‌های آنها وارد بازار شوند:
شرکت پتروشیمی ایران- ژاپن: مشارکت براساس ۵۰/۵۰ با گروهی از شرکت‌های بزرگ ژاپنی. موضوع شرکت: تاسیس مجتمع الفین- آروماتیک در بندر شاهپور. تاریخ پیش‌بینی شده برای آغاز تولید: ۱۳۵۶ نوع محصولات: ۲۸ فرآورده مختلف از قبیل سودسوزآور، اتیلن، پلی‌اتیلن سبک و سنگین، استیرین- بوتادین، بنزن و غیره. هزینه تاسیس این مجتمع عظیم که پس از تکمیل بزرگ‌ترین واحد پتروشیمی خاورمیانه خواهد بود به رقم هزار میلیون دلار برآورد شده است.
شرکت پتروشیمی ایران- نیپون: مشارکت براساس ۵۰/۵۰ با یک گروه ژاپنی. تاریخ پیش‌بینی شده برای آغاز تولید: ۱۳۵۵ نوع محصولات: مواد نرم‌کننده پلاستیک.
شرکت کربن ایران- مشارکت با بانک توسعه صنعتی و معدنی و شرکت مالی بین‌المللی و شرکت آمریکایی موسوم به کابوت.
تاریخ پیش‌بینی شده برای آغاز تولید: ۱۳۵۴. نوع محصول: دوده که یکی از مواد اصلی برای ساختن لاستیک اتومبیل است.
در مردادماه ۱۳۵۳ اعلام گردید که شرکت پتروشیمی و شرکت داوکمیکال اروپا موافقتنامه‌ای امضا کرده‌اند و به زودی قرار مشارکت در تاسیس یک مجتمع پتروشیمی با سرمایه ۵۰۰ میلیون دلار به موقع اجرا گذارده خواهد شد. مطالعات مربوطه هم اکنون در دست تهیه می‌باشد و چنین پیش‌بینی شده است که مجتمع مزبور با استفاده از گازهای تر، فرآورده‌های از قبیل اتیلن، پلی‌اتیلن، گلیکول و آروماتیک‌ها تولید خواهد نمود.در تاریخ ۲۸ مرداد مقاوله نامه‌ای بین شرکت پتروشیمی و شرکت یونیون «یونیون کار باید» آمریکایی امضا شد که به موجب آن طرفین نامبرده برای تاسیس یک مجتمع بزرگ پتروشیمی معادل ۷۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری خواهند کرد و ضمنا ایران می‌تواند به میزان ۲۰ درصد در شرکت فرعی «یونیون کار باید» واقع در پورتوریکو شریک شود و روزی ۴۰ تا ۵۰ هزار بشکه مواد اولیه هیدروکاربوری برای صنایع پتروشیمی به این شرکت تحویل دهد.
تعداد زیادی طرح‌های دیگر نیز تحت مطالعه است که انتظار می‌رود در آینده نزدیک به موقع اجرا گذارده شوند. موضوع این طرح‌ها ایجاد مشارکت با شرکت‌های معتبر آلمانی و سوئیسی و آمریکایی و ژاپنی به منظور تولید مواد زیر است: کاپرولاکتام (ماده خام الیاف نایلون) دی. ام. تی (ماده اولیه الیاف مصنوعی)، کود شیمیایی، اسید نیتریک، متانل شیمیایی، آمونیاک، ایزوپرن (ماده اول لاستیک مصنوعی)، مواد آروماتیک، پروتئین و غیره. پیش‌بینی می‌شود که برای ایجاد این مشارکت‌ها و اجرای طرح‌های دیگر طی دوره پنجم نزدیک ۴۰۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری خواهد شد.
اینجا یک اشاره اجمالی به تحول جالبی که در سال‌های اخیر در سیاست پالایش نفت ایران رخ داده است لازم به نظر می‌رسد. تا چندی قبل ایران تمایل مخصوصی به شرکت در پالایشگاه‌های کشورهای دیگر نشان می‌داد، ولی اکنون نقطه مرکزی سیاست خود را انجام پالایش نفت در داخل کشور و صدور نفت به شکل مواد تصفیه شده قرار داده است. از نظر صنایع پتروشیمی نکته مهم این است که تهیه مواد مورد لزوم برای این صنایع به خصوص مورد توجه می‌باشد و یکی از شرایط عمده قبول مشارکت موسسات خارجی در تاسیس پالایشگاه در ایران است.
بدیهی است که یک چنین گسترش فوق‌العاده در صنایع پتروشیمی کشور مستلزم اقدام سریع و جدی در رفع پاره‌ای نقایص می‌باشد، ولی از آنجا که در مورد شرط اصلی، یعنی فراهم آوردن سرمایه به میزان هنگفت و جلب همکاری موسسات صاحب صلاحیت خارجی اشکالی وجود ندارد، رفع نقایص مزبور که عبارت از کافی نبودن تاسیسات زیربنایی (مانند جاده، راه‌آهن، برق، خانه) و وسایل تحقیق و تکنولوژی و نیروی انسانی و تجربیات مربوط به فروش در بازارهای بین‌المللی است به تدریج امکان‌پذیر خواهد بود.
نکته‌ای که باید به توضیحات بالا اضافه شود این است که صنایع پتروشیمی ایران منحصر به بخش عمومی نیست، بلکه بخش خصوصی نیز در قسمت‌هایی که از لحاظ فنی برای آن امکان‌پذیر است در فعالیت‌های تولیدی پتروشیمی شرکت می‌کند. در این مورد باید به دو طرح اشاره نمود: یکی طرح مشارکت تعدادی سرمایه‌گذاران ایرانی(۶۰ درصد) با شرکت دوپانت آمریکایی (۴۰ درصد) برای تاسیس کارخانه‌ای در نزدیکی شهر اصفهان به منظور تولید الیاف مصنوعی (پیش‌بینی می‌شد که این کارخانه در سال ۱۳۵۷ شروع به تولید خواهد کرد) و دیگر مشارکتی بین یک گروه ایرانی (جمعا ۶۰ درصد) و شرکت انگلیسی پلاستیک صنعتی (۴۰ درصد) برای تاسیس یک کارخانه در نزدیکی شهر شیراز به منظور تولید صمغ‌های صنعتی. پیش‌بینی می‌شود که این کارخانه در سال ۱۳۵۵ شروع به تولید خواهد کرد. شرکت بخش خصوصی در صنایع پتروشیمی ایران به طور یقین در آینده گسترش خواهد یافت و این مساله مورد توجه مخصوص دولت است که بالمآل بخش عمومی (شرکت ملی صنایع پتروشیمی) فقط در ساختن مواد پایه‌ای فعالیت کند و تولید فرآورده‌های نهایی به بخش خصوصی واگذار شود.
ارسال نظر