شکل‌گیری اتاق تجارت برای مقابله انحصار روس

محمد ولی اسدی

مجموعه مقالات ریشه‌های رشد و شاخه‌های شکوفایی حاصل پژوهش گروهی از نویسندگان و اقتصاددانان درباره تاریخ اقتصاد ایران است که در زمستان پارسال از طرف اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران چاپ شده است. مطالعات دکتر مجتبی خلیفه استادیار گروه تاریخ دانشگاه بیرجند و علی نجف‌زاده پژوهشگر و مدرس رشته تاریخ درباره اتاق تجارت مشهد نیز در این کتاب درج شده است که بخش دوم آن را می‌خوانید. از سال ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۸ که قوانین جدید شوروی تجارت ایران را محدودتر کرد، حتی همان طرفداران و حامیان شوروی نیز به این وضع اعتراض کردند. حاج غلامرضا سبزواری و سایر تجار مشهد در ۲۲ مرداد ۱۳۰۷ از مشکلات حمل پنبه به روسیه شکایت کردند. اوضاع تجارت خارجی با قانون جلوگیری از قاچاق در شوروی که در تابستان ۱۳۰۸ تصویب شد، به نهایت وخامت رسید. تجار ایرانی مرتبط با شوروی در تنگنا قرار گرفتند؛ زیرا قاچاق کالا از نظر قوانین شوروی تعریف خاص خود را داشت و چون انحصار تجارت شوروی در دست دولت بود، تمام معاملات انجام شده توسط اشخاص متفرقه از نظر آنها حکم قاچاق داشت و بسیاری از بازرگانان ایرانی ساکن شوروی در تنگنا قرار گرفتند و دارایی آنها ضبط شد. تعداد بسیاری از تجار ایرانی در بادکوبه و مسکو توقیف و در حال تبعید به سیبری بودند.

نتیجه این تحولات روسیه بر اقتصاد ایران و مشهد بسیار منفی بود. مهم‌ترین بخش تجارت خراسان، صادرات محصولات خام بود که برای بخش قابل توجهی دامدار، کشاورز، باغدار و صنعتگر اشتغال ایجاد می‌کرد و تجار از صدور آن سود می‌بردند. با تغییر شرایط، دگرگونی در ساختار اقتصادی ایران ضروری شد و اتحادیه‌های تجار که پشتوانه اجرایی نداشتند، نمی‌توانستند برای مشکلات کلان تصمیم‌گیری کنند. از این رو برای هماهنگی بیشتر در تجارت و اقتصاد،‌وزارت تجارت تصمیم گرفت اوضاع نابسامان را از طریق اتاق تجارت ساماندهی کند.

اسدی و اتاق تجارت مشهد

شرایط سخت اقتصادی و محدودیت‌های تجارت خارجی، تشکیل اتاق‌های تجارت را اجتناب‌ناپذیر کرد و اتاق تجارت تهران و برخی از شهرها مثل رشت در سال ۱۳۰۷ با حمایت و دستورالعمل وزارت تجارت و فلاحت و فواید عامه شکل گرفت. در مشهد این امر از اوایل سال ۱۳۰۸ مورد توجه واقع شد. در مرداد ۱۳۰۸ انتخابات اولیه انجام و دستورات وزیر تجارت در ۲۴ مهر ۱۳۰۸ صادر شد. سرتیپ بوذرجمهری وزیر تجارت، سه نامه درباره تشکیل اتاق تجارت مشهد نوشت. در نامه نمره ۲۲۲۰/۹۹۸۱ به‌طور عام آمده است: نظر به ماده ۳ نظامنامه اتاق‌های تجارت در این موقع که انتخابات اتاق تجارت مشهد خاتمه یافته، وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه محمدولی اسدی متولی‌باشی آستان قدس را به سمت نمایندگی خود در اتاق مزبور تعیین و وظیفه مربوط به این شغل را به عهده ایشان محول کرد. در نامه نمره ۲۲۴۷/۹۹۷۹ خطاب به اتاق تجارت همین مضمون تکرار شد و در نامه مفصل‌تر نمره ۲۲۴۳/۹۹۷۵ خطاب به محمدولی اسدی نیز نوشته شد: نظر به اینکه انتخابات اعضای اتاق تجارت مشهد مقدس مدتی است خاتمه یافته، مقتضی است هرچه زودتر رسما افتتاح و وظایف خود را عهده‌دار شود. از وی خواسته شد با قبول نمایندگی وزارتخانه در اتاق تجارت مشهد که حکم آن ارسال می‌شود، هرچه زودتر این اتاق را افتتاح و در جلسات آن حضور یابد و مراقبت نماید با انجام وظایف محوله طبق نظامنامه اتاق‌های تجارت که یک نسخه آن به انضمام ارسال می‌شود، مشغول به کار شوند. همراه این نامه ابلاغ‌های ۲۱ نفر از اعضای اتاق تجارت ارسال شد تا همراه دعوت‌نامه که باید از طرف کمیسیون مامور انتخابات تهیه و روز افتتاح نیز در آن تعیین شود، برای اعضا ارسال گردد.

اسدی برای هماهنگی و انجام مقدمات افتتاح اتاق تجارت در ۵ آبان ۱۳۰۸ نامه‌ای عمومی خطاب به تجار منتخب مشهد نوشت. در این نامه آمده است: وزارت فلاحت و تجارت، افتتاح و نمایندگی اتاق تجارت مشهد را به وی محول کرده و اعتبارنامه و ابلاغ ۲۱ نفر ارسال شده است. اسدی از ۲۱ نفر تاجر برای توزیع اعتبارنامه و مذاکره درباره تشکیل اتاق تجارت دعوت کرد تا ساعت چهار بعدازظهر روز سه‌شنبه ۸ آبان در منزل وی گردهم آیند. اسدی همچنین نامه‌ای با همین مضمون به مدیر روزنامه بهار نوشت و از وی خواست ساعت مقرر در منزل وی در جلسه حضور یابد و از مذاکرات مطلع شود. به جهت این همکاری، روزنامه بهار گزارش‌های مفصلی از تشکیل اتاق تجارت مشهد ارائه داد.

مدعوین، مهم‌ترین تجار خراسان بودند و بیشتر آنها مدتی در روسیه زندگی و تجارت داشتند. حاجی علی زرکش، محمدصادق عرب، حاج میرزاآقاحسینیان، حاج غلامعلی اسکوئی، حاج محمدکاظم یزدی (رکن‌التجار) آقا میرزامحمد مستوفی‌اف، حاج علی‌آقا کازرانی، حاج ابوالقاسم رضازاده، دانش، حاج شیخ علی خمسه، سلیمان مهدی‌زاده، حاج میرزا احمد عبداللهیان، مشهدی عبدالله محمداف تاجرباشی، آقای خلیل آقا علی‌اصغراف (کوزه‌کنانی)، حسن آقا طاهباز، حاج شیخ کاظم تهرانیان، حاج جلیل آقا خامنه، حاج میرزاعلی فهیمی (علی‌اف)، حاج محمدجعفر کشمیری، یونس وهاب‌اف (وهاب‌زاده)، نبی‌اف.

اسدی در اولین جلسه، ابتدا شرح نامه وزارت تجارت راجع به نمایندگی‌اش را برای اعضا قرائت کرد و اعضا نیز از اینکه نمایندگی وزارت تجارت به اسدی تفویض شده اظهار مسرت کردند. در این جلسه قرار شد تا زمان تشکیل جلسه بعد، محل مناسب و آبرومندی برای اتاق تجارت در نظر گرفته شود و برای دوره اول اتاق تجارت و انتظامات آن مطالبی مطرح شد.در همین جلسه از تجار منتخب خواسته شد برای مذاکره راجع‌به توزیع اعتبارنامه اعضا روز جمعه دهم آبان ساعت نه صبح در منزل اسدی حاضر شوند. روز جمعه بر حسب دعوت اسدی برخی از اعضای کمیسیون انتخابات اتاق تجارت و نمایندگان ادارات مختلف حاضر بودند. اسدی به عنوان نماینده وزارت تجارت، ناظری نماینده اداره مالیه، اتابکی نماینده عدلیه، پرهیزگار نماینده بلدیه، معاون والی خراسان و از تجار چهار نفر وهاب‌زاده، دانش، کوزه‌کنانی و رضازاده در جلسه حضور داشتند. مقرر گردید اعتبارنامه اعضای اتاق تجارت که از طرف وزارت تجارت ارسال شده بود، از طرف کمیسیون با صورت منتخبین مطابقت و توسط اسدی برای اعضا فرستاده شود. در این جلسه پرونده‌ها بررسی و مشخص شد. قبولی عضویت جلیل کوزه‌کنانی، حاج جلیل خامنه و حاج شیخ علی خمسه در پرونده‌هایشان نبود و باید تکمیل می‌شد. همچنین مقرر گردید اسدی از اعضای اتاق تجارت برای روز دوشنبه دعوت کند تا اولین جلسه در منزل وی ساعت سه بعد از ظهر افتتاح شود.اولین جلسه رسمی اتاق تجارت خراسان روز ۱۳ آبان در منزل محمدولی اسدی نیابت تولیت آستان قدس برگزار شد و از ۲۱ عضو سه نفر میرزا احمد عبداللهیان، حاجی علی‌اصغراف، حاج جلیل‌آقا خامنه غیبت داشتند. برنامه این جلسه، طبق دستورالعمل وزارت تجارت بود. اسدی موظف بود مطابق مقررات ماده پنج نظامنامه در اولین جلسه، اشخاصی را که باید در آخر سال اول دوم از عضویت خارج می‌شدند و به جای آنها تجدید انتخابات به عمل می‌آمد، به حکم قرعه‌ تعیین و نتیجه را به انضمام صورت اسامی هیات رییسه به مرکز اطلاع دهد.

ابتدا قرعه انجام گرفت و هفت نفر پایان سال اول: حاج محمد کاظم یزدی (رکن التجار)، حاج شیخ علی خمسه، پونس خان وهاب‌زاده، حاج میرزا علی‌اف فهیمی، حاج شیخ کاظم تهرانیان، حسن آقا طاهباز، خلیل آقای کوزه کنانی (علی اصغراف) بودند. هفت نفر دوم برای خروج در آخر سال دوم: سلیمان مهدی‌زاده، میرزا محمد پرورش، نبویان، علی زرکش، حاج میرزا احمد عبداللهیان، مشهدی عبدالله تاجر باشی محمداف و حاج محمدجعفر کشمیری بودند. هفت نفر باقی مانده برای آخر سال سوم نیز اسکوئی، محمدصادق وب، حسینیان، علی کازرانی، جلیل خامنه، رضازاده و دانش بودند. درباره انتخاب هیات رییس نیز از ۱۸ نفر حاضر در جلسه رای‌گیری شد. حاج محمدکاظم یزدی (رکن‌التجار) با اکثریت ۱۶ رای به ریاست، حاج شیخ علی خمسه با اکثریت ۱۰ رای به سمت نایب رییس، دانش با ۱۵ رای و حسن آقا طاهباز، با ۱۱ رای به سمت منشی و کازرانی با ۱۱ رای به سمت تحویلدار معین شدند. اسدی طبق دستورالعمل ۲۴ مهر ۱۳۰۸ مشروح این اقدامات را در تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۰۸ به وزارت تجارت نوشت و مقرر شد جلسه بعدی در تاریخ ۲۲ آبان برگزار شود.

دومین جلسه رسمی اتاق تجارت در روز موعود در منزل اسدی برگزار و درباره مشکلات تجار مشهد مذاکره شد. چهار موضوع در این جلسه مورد بحث قرار گرفت. والی خراسان شرحی درباره تمیز کردن خشکبار صادراتی به خارج و تجارت قالی و لزوم مطالعه از سوی متخصصین نوشته بود که در مورد آنها مذاکره و کمیسیونی با عضویت پنج نفر انتخاب شد تا از قالیباف‌های معروف نیز دعوت کنند و نظر آنها را به مطالعات خود ضمیمه و به اتاق تجارت مشهد تسلیم کنند تا به مرکز داده شود. مقرر گردید اسدی نماینده وزارت تجارت نیز در این کمیسیون حضور داشته باشد که با نظر وی گزارش جامعی تهیه شود. جمعی از تجار توتون فروش نیز در اتاق تجارت حضور یافتند و راجع به مشکلات اداره مالیه در قسمت خروج اظهار شکایت کردند. از طرف سفارت ژاپن نیز کاتالوگ و عکس بعضی اجناس، ارسال و شرحی درباره آغاز تجارت ژاپن با خراسان نوشته شده بود که قرار شد جوابی به نامه آنها داده و نمونه‌هایی از کاتالوگ بین تجار علاقه‌مند توزیع شود.

مشاوره با وزارت

تجارت و فلاحت

یکی از وظایف اتاق‌های تجارت، مشاوره با وزارت تجارت و فلاحت و فواید عامه بود. در نامه سرتیپ بوذرجمهری به اسدی آمده است: با مطالعه دقیق وضعیت اقتصادی، نظریات خود را مخصوصا نسبت به مسائلی که از طرف دولت مراجعه می‌شود مشروحا پیشنهاد نمایید. برهمین اساس یکی از نتایج شکل‌گیری اتاق تجارت مشهد هماهنگی و مشاوره بیشتر برای رفع مشکلات اقتصادی و تجاری خراسان و کشور بود. با شکل‌گیری اتاق‌های تجارت، بازرگانان مشهد نیز فرصت یافتند تا درباره مسائل مهم اقتصادی کشور و حوزه تخصصی خود اظهارنظر کنند. در سال‌ اول تشکیل اتاق تجارت مشهد که مساله تنزل پول ایران، ترقی قیمت کالاهای خارجی، افزایش واردات بر صادرات، کسادی محصولات صنعتی و موادخام ایران در بازارهای خارجی پیش‌آمد، اتاق تجارت مشهد نیز به خاطر اهمیت موضوع و تحمیل زیان‌های زیاد از این بابت، نتیجه مشورت‌ها و نظرات خود را برای دربار نوشت.اتاق تجارت مشهد تنزل پول ایران را مرتبط با دو پیش‌آمد می‌دانست: ۱- چون واحد پول ایران نقره و ترقی ارزش آن تابع تنزل و ترقی در جهان بود، افزایش استخراج و فروش نقره از طرف حکومت هند وچین بر قیمت پول ایران تاثیر گذاشته و راهکار این مساله تغییر واحد پول به بالاتر از نقره بیان شد که محتاج به مطالعه دقیق و حل قضیه اسکناس با بانک شاهی بود؛ ۲- تنزل و ترقی قران و کالاهای خارجی تابع قانون عرضه و تقاضا بود که به خاطر خرید لوازم راه‌آهن از سوی ایران با پول‌‌های خارجی، قران‌های عاید از فروش نفت و بنزین را تبدیل به پول‌های خارجی می‌‌کرد و کسادی بازار فروش کالاهای ایران در اروپا از قبیل فرش و پوست و افزایش ورود اقسام اتومبیل و اشیای تجملی از قبیل گرامافون و صفحه‌های آن و مشروبات خارجی، ارزش قران را کاهش می‌داد.