بخش نخست

دکتر مجتبی خلیفه، علی نجف‌زاده

چندی پیش اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران مراسم ۱۲۷ ساله شدن این نهاد را برگزار و چند کتاب حاصل این مراسم بود. مقاله‌ای که می‌خوانید یکی از بخش‌های کتاب شاخه‌های رشد و شکوفایی است. نویسندگان این پژوهش در این نوشتار به بررسی علل و عوامل موثر بر شکل‌گیری اتاق تجارت مشهد در اوایل دوره پهلوی پرداخته‌اند. با هم بخش نخست این پژوهش را می‌خوانیم.

مهم‌ترین شهر تجاری خراسان طی دو قرن اخیر مشهد بود که با هندوستان، افغانستان و روسیه مناسبات بازرگانی داشت. از دوره قاجار، تجارت با روسیه گسترش بیشتری یافت و روسیه مسیر ترانزیتی برای اروپا نیز محسوب می‌شد. کالاهای عمده صادراتی از مشهد به روسیه بیشتر مواد خام نظیر پنبه، پشم، پوست و قالی بود و در مقابل از روسیه قند، نفت، آهن و ابریشم وارد می‌شد.بیشتر تجارتخانه‌های مشهد در ارتباط با روسیه بود و علاوه‌بر تجارت، تعداد بسیاری از خراسانی‌ها در روسیه مشغول فعالیت اقتصادی بودند و شرکت‌های تجاری و حمل‌و‌نقل روسیه نیز در مشهد فعال بودند.مقارن با اواخر دوره قاجار، انقلاب بلشویکی در روسیه رخ داد و دولتی شدن تجارت در شوروی، فعالیت بازرگانی ایران مرتبط با روسیه را با مشکل مواجه کرد. بسیاری از ایرانیان که از خراسان، قفقاز، آذربایجان، یزد و کاشان مهاجرت و سال‌ها در روسیه مشغول تجارت بودند، به خاطر تابعیت ایران به اجبار بازگشتند.برادران نصیر بیک‌اف، علی درودی، وهاب اف، هارطونیان، کاشانسکی، حاج کاظم علی اصغراف از مهم‌ترین تجار شناخته‌شده مقیم روسیه و عشق‌آباد بودند که اموال خود را به مشهد منتقل کردند و تاثیر مثبتی بر تجارت مشهد گذاشتند؛ اما بسیاری از تجار که دیرتر اقدام کردند، بخش‌هایی از سرمایه‌های خود را از دست دادند که علی درودی یکی از آنها بود. درودی در تلگراف ۷۱۲ مورخ ۲۳ دی ۱۳۰۰ به مجلس شورای ملی نوشت تجارتخانه درودی که از قدیم‌ترین تجارتخانه‌های خراسان و سال‌ها با شرافت و نیک‌نامی تجارت کرد، در نتیجه انقلاب روسیه چهارصد هزار تومان مال‌التجاره‌اش توقیف شد و به یغما رفت و چهارصد هزار تومان ملکش در مسکو نیز چهار سال بدون دیناری عایدی بلاتکلیف ماند و یکصد هزار تومان از مطالباتش در سوئد و نروژ معوق شد. معرفی تجار مرتبط با روسیه که فامیل‌هایی با پسوند اف داشتند، از این جهت حائز اهمیت است که نقش مهمی در شکل‌گیری اتاق تجارت مشهد داشتند و به بزرگ‌ترین تجار خراسان در دوره پهلوی تبدیل شدند.از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۳ مذاکره برای انعقاد قراردادهای تجاری در جریان بود و در دوره طرح «نپ» به جای تجارتخانه‌های شخصی قدیمی شرکت‌های دولتی بازرگانی شوروی به وجود آمد. به ابتکار شوروی برای توسعه بازرگانی در ایران، شرکت‌های مختلط پرس خلوپوک برای توسعه تجارت پنبه، پرس شولک برای توسعه تجارت ابریشم، پرس آزنفط برای فروش نفت، پرس ساخار برای فروش قند، شرکت منسوجات ایران و روس برای فروش مالی ذرعی، شرکت حمل‌و‌نقل اتو ایران و بیوپرس و شرکت سهامی پشم شوروی به وجود آمد و نمایندگی بازرگانی شوروی در ایران به طور مستقیم و متمرکز تجارت را در انحصار خود گرفت.کنسول ایران در حاجی طرخان در گزارش ۷ بهمن ۱۳۰۳ به روند ورشکستگی تجارت شمالی و انحصار تجاری شوروی اشاره کرده و گفته بود باید فکر دیگری کرد تا به عللی رشته تجارت از دست اتباع ایران بیرون نرود و در مقابل هجوم سیل اقتصادی روسیه، سدی بسته شود. وی تجار ایرانی را از اقدامات شخصی بر حذر داشته است؛ زیرا به اعتقاد وی تا از طرف دولت برنامه و نقشه کلی برای تجارت با روسیه طرح نشود، ممکن نیست هیچ یک از تجار داخلی بتوانند به طور انفرادی در مقابل ادارات تجاری دولت شوروی مقاومت کنند. شرکت تجارتخانه‌های شوروی به شکل کاملا دولتی و خارجی نمی‌توانست در ایران موفق باشد، از این رو آنان برخی از تجار ایرانی را نیز با خود همراه کردند و هر گاه تجار ایرانی از انحصارگرایی آنها شکایت می‌کردند، تجار ایرانی شریک آنها اظهار رضایت می‌کردند. دوره نپ برای بازرگانان ایرانی و مشهدی به خاطر صدور قابل‌توجه مواد خام نظیر خشکبار، پشم، برنج، دوره طلایی بود و سود فراوانی نصیب برخی از بازرگانان کرد. از تجار مشهدی مرتبط با روسیه حاج غلامرضا سبزواری، میرزاعلی درودی و یونس وهاب‌زاده بودند که دو مورد آخر، تمول بسیاری زیادی در روسیه و مسکو به دست آوردند.از چهاردهمین اجلاس حزب کمونیست شوروی در ۱۹۲۵ و از ژانویه ۱۹۲۶ که اصل موازنه تجاری برای شوروی مطرح شد، این اصل لطمه شدیدی به بازرگانان ایران وارد کرد. همه تجار ایرانی به زحمت توانستند امور خود را تسویه و بازگردند و برخی به اتهام معاملات غیرمجاز بازداشت شدند و بسیاری از تجار اتباع ایران نیز بازگشتند. صادرات به روسیه با محدودیت‌های خاص خود مواجه شد.

یکی از مشکلات تجار خراسان در رابطه با روسیه، اجرای این اصل بود. به اعتقاد تجار خراسانی صادرکننده که در سوم مهر ۱۳۰۵ به مجلس شورای ملی و نمایندگان خراسان تلگراف زدند، به خاطر فشارهای دولت روسیه، تجارت خراسان به حال اسفناکی افتاد و دولت هم موفق به رفع مشکلات نشد. تمام اجناس روسیه از طریق اداره به فروش می‌رسید و در عوض قران گرفته می‌شد. روس‌ها در معامله، چرونس (پول خودشان) را هم قبول نمی‌کردند. وقتی تجار خراسان مواد خام به مسکو می‌بردند، چون پول نقد وجود نداشت در مقابل اجناس روسی داده می‌شده که تجار باید مقدار زیادی قران پرداخت می‌کردند تا این کالاها را وارد ایران کنند وگرنه اجناس خریداری شده در روسیه می‌ماند و تجار متضرر می‌شدند.»

مخالفت عوامل وابسته به شوروی با اتحادیه تجار مشهد

پس از پیروزی انقلاب در روسیه موقعیت سیاسی بلشویک‌ها در مشهد تغییر کرد و حضور آنها منظم‌تر شد. تبلیغات بلشویکی آغاز و اعلامیه‌ای تحت عنوان «بلشویسم» در خراسان منتشر شد. کفیل ایالت خراسان گفت از موقعی که نایب کنسول روسیه به نام گالونف وارد مشهد شده، تبلیغات بلشویسم گسترش شدیدی یافته است. برنامه‌های ماموران شوروی مشهد نیز بیشتر برای جاسوسی و مقابله با انگلیسی‌ها بود. آقابکوف نماینده گ.پ.او درباره اهمیت مشهد در این زمان گفته است: «مشهد از نظر ما اهمیت فوق‌العاده دارد و یکی از نقاطی محسوب می‌شود که می‌توانیم به راحتی به مکاتبات بین انگلیسی‌ها دسترسی داشته باشیم.» با این نگاه، فعالیت اقتصادی ملی‌گرایانه بازرگانان ایران در مقابل محدودیت‌های تجاری شوروی، به تحریک انگلیسی‌ها تعبیر می‌شد.به خاطر محدودیت‌های تجاری بلشویک‌ها، تجارت با روسیه برای برخی سخت و زیان‌آور شد و در نقاط مختلف ایران نهضت‌های اقتصادی علیه آنها شکل گرفت.

بازرگانان گیلان در دی ۱۳۰۵ جمعیت نهضت اقتصاد را بنیاد نهادند. در مشهد نیز بازرگانان، «جمعیت نهضت اقتصاد خراسان» را تشکیل دادند و از عملکرد تجاری دولت شوروی و تجارتخانه‌های آن انتقاد کردند.ماموران شوروی که با ظاهر، تجاری به جاسوسی نیز مشغول بودند، مانع از اتحاد ایرانی‌ها می‌شدند. آقابکوف به عنوان بازرس مخصوص نمایندگی تجاری شوروی مشهد در کنسولگری اقامت کرد.پیش از وی دنیتکی (وکیل نمایندگی تجارتی روس‌ها در مشهد) به خاطر تماس با مردم، عده‌ای از تجار معتبر مشهد را به خدمت درآورده بود و از آنها اطلاعات مفیدی کسب می‌کرد. این شبکه اطلاعاتی - تجاری، زمانی که تجار مشهد در مقابل سیاست‌های تجاری شوروی تصمیم به تشکیل اتحادیه تجار خراسان گرفتند و این تصمیم در مشهد نیز در حال اجرا بود، مخالفت خود را نشان داد. ماموران شوروی این اقدام را به تحریک انگلیسی‌ها و در راستای تحریم صادرات به روسیه می‌دانستند.

از این رو برای خنثی‌سازی آن، عده‌ای را به زور و چند نفری را با رشوه با خود همراه کردند و اجتماعی را که برای تصمیم‌گیری درباره اتحادیه تجار تشکیل شده بود، با جنجال به تعطیلی کشاندند و توانستند عده‌ای از تجار و رهبران این گردهمایی را به سمت خود بکشانند.اطلاعات آقابکوف را اسناد ایرانی نیز تایید می‌کند.

در تلگراف شکایت برخی از تجار مشهد از تجار حامی روسیه به خاطر تعطیلی اتحادیه تجار خراسان به تیمورتاش وزیر دربار مورخ ۵/۱۱/۱۳۰۵ آمده است که یک عده که نفع انحصار تجارت با روسیه را بر منافع عمومی ترجیح داده‌اند- از قبیل حاج غلامرضا سبزواری، وهاب‌زاده- به دستیاری و تقویت خارجی مشغول عملیات و تشکیل جلسه شده و تجارت روسیه به وسیله زد و بست، به آنها اختصاص یافته است.موقعی که جلسه اتحادیه تجار خراسانی تلگرافی برای دربار نوشتند، عده‌ای از قفقازی‌ها و عناصر بی‌علاقه و اتباع خارجی در حجره حاج غلامرضا سبزواری جمع شدند و تلگراف تجار را پاره کرده، به تجار توهین و آنها را تهدید و اتحادیه را تعطیل کردند. ولی اتحادیه ۴ بهمن جلسه فوق‌العاده تشکیل داد و مجددا تلگرافی ارسال کرد تا دربار دستور اکید صادر کند که چهار نفر از دسیسه‌کاران مزبور را که اتکای خود را بر مقامات خارجی قرار داده‌اند مورد مواخذه، بازخواست و مجازات قرار دهد. تیمورتاش در ۶ بهمن تلگرافی به والی خراسان نوشت تا مرتکبین و حاج غلامرضا سبزواری را در صورت صحت تقصیر بازخواست و مواخذه کنند.