قانون خلع ید تصویب شد

دکتر محمد مصدق

فضای سیاسی پرتلاطم ایران در دهه ۱۳۲۰ به آمد و شد دولت‌هایی با عمر کوتاه منجر شد. در حالی که قوام‌السلطنه انتخابات مجلس پانزدهم را برگزار کرده بود و اکثریت مجلس را نیز هواداران او تشکیل می‌دادند، اما در نهایت همین مجلس کار او را تمام کرد. در بهمن ۱۳۲۷ بود که محمدرضا پهلوی در دانشگاه ترور شد و لایحه غیرقانونی بودن فعالیت حزب توده در مجلس پانزدهم طرح و تصویب شد. در فاصله زمانی شروع و پایان کار مجلس پانزدهم رویدادهای سیاسی موجب دسته‌بندی‌های تازه‌ای در حوزه سیاست داخلی شد. اعلام حکومت نظامی و پس از آن انتخابات مجلس موسسان در همین دوره اتفاق افتاد و براساس یکی از اصلاحات در قانون اساسی، اختیار انحلال مجلس شورای ملی و مجلس سنا به شاه داده شد. شاه جوان به همراه هژیر تلاش کردند برخی نمایندگان را که از نظر آنها مانع و سد راه بودند، کنار بگذارند و شرایط تازه‌ای برای انتخابات دوره شانزدهم تدارک ببینند. شاه این وظیفه را به سیدمحمدصادق طباطبایی داد و این سیاستمدار برای ماموریت خود طرح‌هایی اجرا کرد.

در انتخابات دوره شانزدهم نیروهای دولتی تسلط کامل بر انتخابات داشتند و دخالت گسترده آنها موجب تحصن گروهی از نمایندگان ازجمله محمد مصدق شد. در این شرایط بود که هژیر به قتل رسید و ساعد نخست‌وزیر بعدی دستور رای‌گیری مجدد در تهران را صادر کرد. مجلس شانزدهم به لحاظ اجتماعی با مجالس گذشته تفاوتی نداشت. اکثر نمایندگان از طبقه اعیان و اشراف بودند. از ۱۳۱ نماینده این دوره ۵۷ درصد آنها را زمینداران بزرگ تشکیل می‌دادند و کارمندان دولت نیز سهم قابل توجهی در ترکیب مجلس به دست آوردند.

مجلس شانزدهم در ۲۰ بهمن ۱۳۲۸ و همزمان با نخستین دوره مجلس سنا افتتاح شد. این دوره از مجلس شورای ملی از ۲۹ بهمن ۱۳۲۸ به‌طور رسمی کار خود را آغاز کرد.

براساس نوشته‌های در دسترس، مجلس شانزدهم نیز همانند مجلس دوره قبلی پیش از هر موضوع دیگری، در مساله امتیازهای نفتی و فعالیت‌های مربوط به این صنعت درگیر بود. در ۲۰ مهرماه ۱۳۲۹ محمد مصدق به عنوان رهبر اقلیت مجلس، دولت را درباره سیاست‌های نفت استیضاح کرد. پیشنهاد ملی شدن نفت ایران در ۳ اسفند ۱۳۲۹ به مجلس تقدیم شد. کمیسیون مخصوص نفت، تصمیم خود را در ذیل یک ماده واحده و ۲ تبصره درباره ملی شدن نفت به مجلس داد و این طرح روز ۲۴ اسفندماه ۱۳۲۹ در مجلس تصویب شد.

طرح خلع ید و ملی شدن صنعت نفت در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۳۰ به تصویب دو مجلس شورای ملی و سنا و توشیح شاه رسید. این مصوبه مجلس موجب خشم مقام‌های انگلیسی شد. مدیران شرکت نفت ایران و انگلیس، دولت ایران را تحت فشار قرار داده و معتقد بودند قانون ملی شدن نفت، نقض یک طرفه قرارداد ۱۹۳۳ است. نماینده شرکت نفت ایران و انگلیس درباره مصوبه مجلس به دیوان داوری در لاهه شکایت کرد. مجلس شانزدهم شورای ملی در ۲۹ بهمن ۱۳۳۰ به کار خود پایان داد. عمر این دوره از مجلس کوتاهتر از زمان قانونی بود و مسائل سیاسی داخلی و مجادلات با انگلیس راه را برای فعالیت‌های عادی آن ناهموار کرده بود. رضا حکمت، رییس مجلس پانزدهم در این دوره نیز ریاست مجلس را برعهده داشت.