نفت در کانون نهاد قانونگذاری

آیت‌الله العظمی بروجردی

شرایط دشوار سیاسی که پس از کنار گذاشتن رضاشاه و آمدن محمدرضا پهلوی در فضای سیاسی ایران حاکم شد، همه مسائل سیاسی را از تعادل خارج کرد. دهه ۱۳۲۰ دوران نوعی آزادی‌های سیاسی خاص در ایران بود و سیاستمداران در قالب احزاب، شخصیت‌ها و دربار و با توجه به توانایی‌های ذاتی رهبران سیاسی و تمایلات خارجی هر کدام نقش ویژه‌ای داشتند. پس از مجلس چهاردهم قانونگذاری که به کار خود در وضعیت نامتعادلی پایان داد و فترت پدیدار شده، مجلس پانزدهم در ۲۵ تیرماه ۱۳۲۶ افتتاح شد. قوام‌السلطنه در دهه ۱۳۲۰ نقش عجیبی در سیاست ایران داشت و توانست با گردآوری نیروهای سیاسی در ذیل حزب دموکرات ایران، اکثریت مجلس را در اختیار بگیرد. براساس نوشته محمد مروار در کتاب «مجلس شورای ملی، دوره‌های بیست و یکم تا بیست و چهارم» که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال ۱۳۸۶ چاپ شده است؛ «ترکیب اجتماعی و ساختار طبقاتی نمایندگان این دوره نسبت به دوره قبلی تغییرات چشمگیری نداشت... تعداد کارمندان دولت در مجلس پانزدهم رشد قابل‌توجهی داشت و ۴۹ درصد کل نمایندگان از این قشر بودند... ۴۳ درصد از وکلا، سابقه وکالت مجلس از دوران رشاضاه را داشتند و ۳۲ درصد از آنها سابقه ۳ تا ۱۲ دوره فعالیت در مجلس را با خود به مجلس پانزدهم آورده بودند...» انتخابات مجلس پانزدهم را قوام‌السلطنه برگزار کرد. روس‌ها و چپگرایان از مدتی پیش‌بارها از او خواسته بودند انتخابات را برگزار کند، فخر‌الدین عظیمی در کتاب «بحران دموکراسی در ایران ۱۳۳۲-۱۳۲۰» نوشته است: «از سوی دیگر نیروهای ضدچپ از جمله تجار با برگزاری انتخابات تا زمانی که رژیم‌های آذربایجان و کردستان بر سر پا بودند و قدرت چپ در حال رشد بود، مخالفت داشتند... آیت‌الله‌العظمی بروجردی تهدید کرد که نه تنها انتخابات را تحریم خواهد کرد، بلکه علیه دولت فتوا می‌دهد...» مجلس پانزدهم به هر شکل در ۶ مرداد ۱۳۲۶ فعالیت خود را آغاز کرد.خانم زهرا اشجعی جلد چهارم کتاب «نخبگان سیاسی ایران، از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی» برخی قانون‌های مهمی که در این دوره تصویب شده را به شرح زیر می‌داند:

۱- در جلسه ۲۹ مهرماه ۱۳۲۶، طرحی از سوی جمعی از نمایندگان مجلس تحت‌عنوان ماده واحده با قید دو فوریت به مجلس تقدیم شد. در این طرح، بندهای ۲ و ۳ موافقتنامه سادچیکف و قوام که در فروردین ۱۳۲۵ در باب ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی با رای اکثریت قریب به اتفاق نمایندگان تصویب شده بود بررسی و رد شد. به موجب همین قانون، استیفای حقوق ملت درباره منابع ثروت کشور از آن جمله نفت، بر عهده دولت گذاشته شد.

۲- قرارداد الحاقی گس - گلشاییان در مجلس پانزدهم طرح شد و نمایندگان اقلیت مجلس با مخالفت خود کار را سخت کردند. اقلیت مجلس با گذاشتن موانع و طولانی کردن مذاکرات مانع تصویب قرارداد جدید گس - گلشاییان (در موضوع نفت) شدند.

۳- قانون اجازه اجرای موقت برنامه ۷ ساله مصوب ۱۳ تیرماه که راه را برای فعالیت‌های عمرانی هموار می‌کرد از دیگر مصوبات مجلس پانزدهم است.

۴- قانون تاسیس دانشگاه‌های شهرستان‌ها نیز از مصوبات مهم مجلس پانزدهم بود. مجلس پانزدهم در ۶ مرداد ۱۳۲۸ به کار خود پایان داد. ریاست مجلس پانزدهم را رضا حکمت به عهده داشت.