بندر دیر از قاجار تا پهلوی

بندر دیر تا قبل از تقسیمات کشوری سال ( ۱۳۵۸ هـ .ش)

جزو بلوک دشتی به شمار می‌آمد، اما بعد از تاریخ مذکور خود به شهرستانی مستقل و مجزا به مرکزیت شهر دیر مبدل شد. نوشتار حاضر به معرفی اوضاع اقتصادی و تجاری این بندر از ابتدای سلطنت مظفرالدین شاه قاجار ( ۱۳۱۳ هـ . ق/ ۱۲۷۵ هـ . ه ش ) تا پایان کار پهلوی اول ( ۱۳۶۱ هـ . ق/ ۱۳۲۰ هـ . ه ش ) می‌پردازد. در این نوشتار سعی شده است به وضعیت معیشت، تجارت دریایی با کشورهای خلیج فارس، تاثیر حضور یهودیان بر بازرگانی و تجارت، صادرات و واردات کالا به بندر دیر پرداخته شود.

بندر دیر به دلیل ارتباط تجاری با کشورهای عربی حوزه‏ خلیج فارس و داد و ستد کالاهای بازرگانی از قدیم‏الایام دارای بازار و همچنین محل رفت و آمد و سوداگری بوده است. اقتداری مورخ معاصر، در مورد این بندر چنین نوشته است: «بندر دیر یکی از بنادر قدیمی‏ خلیج فارس است که در گذشته‏ای دور مرکز تجاری و بازرگانی مهمی محسوب می‏شد. در بردستان و بتانه و بی بی خاتون بقایای آبادی‏های بسیار کهنی وجود دارد که همگی این آبادی‏ها در منتهی‏الیه جنوب جلگه دشتی واقع شده، نقاط بندری و بازارهای دریایی و همچنین محل آمد و رفت و سوداگری بلوک دشتی محسوب می‏شده‏اند.»

روستای بتانه که در سمت مغرب دیّر واقع شده در عهد باستان دارای اعتبار بازرگانی و تجاری بود و اقلام بازرگانی به آن وارد یا صادر می‌شد که آثار باقی‌مانده بیانگر این مدعا است. به روایت اقتداری:« از بندر دیر به طرف غرب تا محلی به نام بتانه آثار خرابه‏های آبادی‏های مسکونی شهر و بندر قدیمی به خوبی آشکار است. به نظر می‏رسد که این محل و ابنیه واقع در آن مرکز سکونت راهداران یا باج‌گیران راه بازرگانی مهمی بوده است که از طریق آن سرزمین‏های دوردست مانند شهرهای مرکزی یا سرزمین‏های بازرگانی مانند بین‌النهرین و چین، کالاهای بازرگانی به بندر بتانه وارد یا از آن صادر می‏شده است».

در گذشته نه چندان دور، به علت موقعیت مناسب بازرگانی بندر دیر، معاملات بازار بیشتر به دست یهودیانی بود که برخی از آنها به صورت ثابت فروشنده بودند و برخی نیز به صورت سیار به روستاها می‏رفتند. تعدادی از اهالی مسلمان دیر نیز از سال‏ها پیش فروشنده بودند. فروشگاه‏هایی نظیر عطاری، ماهی فروشی، خرازی، کتابفروشی، خیاطی و... در گذشته در دیر رونق داشت به طوری که از مناطقی نظیر خورموج برای امر تجارت به این بندر مهاجرت می‌کردند.

عبدالله درویشی نیز در مقاله‌ا‏ی می‏نویسد: «شهر دیر تا زمان محمدشاه قاجار چندان رونقی نداشته است. روستای بردستان در پنج کیلومتری شرق آن، حاکم نشین بوده است و از رونق و آبادی برخوردار بوده چنانکه وجود قلعه و مسجد بردستان خود حکایت از عمران و آبادی آن در گذشته دارد.» مامور محمدشاه قاجار نیز در کتاب خود به دیر اشاره می‏کند. وی دیر را با ذکر چند کپرنشین که بیشتر آنان به ماهیگیری مشغول بودند یاد می‏کند. به این ترتیب، می‌توان گفت توسعه این بندر در اواخر دوره‏ قاجار اتفاق افتاده است. قبل از احداث راه فعلی بوشهر، کنگان، مسیر بوشهر به کنگان از منطقه بردخون در حاشیه دریا می‏گذشت و از شهر دیر عبور می‏کرد و سپس به کنگان منتهی می‏شد. این خود عاملی برای توسعه و آبادانی دیر شد. کم‏کم مهاجرت‏ها از روستاهای اطراف به شهر دیر آغاز شد تا آنجا که اهمیت خاصی پیدا کرد و روستای بردستان در مقابل دیر از رونق ‏افتاد.

از جمله مهاجرانی که به دیر وارد شدند و کسب و کار خود را در این بندر آغاز کردند، یهودیان بودند. درویشی در مقاله خود آورده است: «یهودیان بلافاصله کار تجارت و داد و ستد را پیشه گرفته و توانستند بازار دیر را به دست بگیرند. عمده‏ تجارت قند و شکر، چای و پارچه در دست یهودیان بود. آنها به زودی در دیر صاحب منازل مسکونی و عبادتگاه (کنیسه) شدند و جمعیت آنان زیاد شد.» اما پس از یک فراخوان عمومی همگی آنها به قول خودشان به «ارض موعود» یعنی فلسطین اشغالی مهاجرت کردند.

یکی از راه های امرار معاش مردم این خطه رفت و آمد به کشورهای حاشیه خلیج فارس بود. به این ترتیب که از این طریق کالاهای تولیدی خود را به این کشورها برده و در عوض کالاهای مورد نیاز خود را از آن جا خریداری و وارد می‌کردند. علاوه بر این صید ماهی، میگو و سایر آبزیان در آب‌های ساحلی این منطقه چه به صورت سنتی و چه به صورت صنعتی از زمان‌های گذشته تا کنون رایج بوده که این حرفه، پیشه‏ جمعیت زیادی از اهالی این بندر و حومه آن است. در گذشته صید به وسیله تورهای دستی و قایق‌های پارویی صورت می‌گرفته است، اما اکنون سال‌ها است که این ادوات ابتدایی جای خود را به لوازم پیشرفته صیادی داده است.

منابع:

اقتداری، احمد، (۱۳۷۵)، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، چاپ دوم، تهران، انتشارات روایت، ص ۲۶۲.

سلطانی بهبهانی، سلطانعلی، «بنادر ایران در خلیج فارس»، مجموعه مقالات خلیج فارس، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی، ۱۳۶۹.

درویشی، عبدالله، «یهودیان بندر دیر، از دیر تا ارض موعود»، ۱۳۷۵.