تجارتخانه‌های عهد قاجار
گروه تاریخ اقتصاد- دوران قاجار یکی از دوره‌های حساس تاریخی ایران است که بیش از هر دوره دیگر از دولت‌های بزرگ استعماری اثر پذیرفت. ضعف تشکیلات سیاسی، نظامی و اقتصادی از یک‌سو و تهاجم کشورهای خارجی از سوی دیگر باعث شد تا ایران در مناسبات سیاسی خود به صورت کشوری منفعل درآید که بی‌گمان انگلیس و روسیه بیشترین نقش را در این زمینه داشتند. اقتصاد سنتی ایران در مقابل اقتصاد صنعتی غرب توان مقاومت نداشت و خیلی زود از پای درآمد. برای نوسازی ساختارهای قدیم اقتصاد ایران و آشنایی با پیشرفت‌های صنعتی غرب گام‌هایی برداشته شد، اما چشمگیر نبود؛ در نتیجه اقتصاد سنتی و بومی ایران به تدریج نابود شد و فقط اقتصاد سنتی-کشاورزی باقی ماند. ایران دارای فرآورده‌های کشاورزی و دامی شایان توجهی بود؛ محصولاتی نظیر ابریشم، پنبه، خشکبار، برنج، غلات، شیلات، پوست، پشم و فرش مشتریان خوبی در اروپا، به‌ویژه در روسیه داشت. همجواری روسیه با ایران و وجود راه آبی دریای خزر و گسترش خطوط راه‌آهن روسیه به سواحل دریای خزر و گسترش بندرهای باکو، آستاراخان و کراسنوودسک در روسیه و بندر انزلی در ایران زمینه روابط تجاری ایران و روسیه را بیشتر فراهم کرد؛ در نتیجه روس‌ها در بخش کشاورزی و شیلات ایران سرمایه‌گذاری گسترده‌ای انجام دادند. بازرگانان قفقازی، روسی، ارمنی و ایرانی در گسترش صادرات و واردات ایران، به‌ویژه از راه دریای خزر نقش بسیاری داشتند. اسناد و مدارکی وجود دارد که نشان می‌دهد روس‌ها در کنار ایرانیان در عرصه‌های مختلف تجاری فعالیت می‌کردند. افزون بر بازرگانان ایرانی و روسی، فرانسوی‌ها، آلمانی‌ها، ایتالیایی‌ها، یونانی‌ها و عثمانی‌ها هم از راه دریای خزر به کمک کمپانی‌های معروف کشتیرانی روسی مانند قفقاز کالاهای خود را به ایران می‌فرستادند. با تاسیس راه‌آهن ماورای قفقاز و ماورای خزر بندرهای باکو، آستاراخان و کراسنوودسک بیش از گذشته غنی شدند و تجارت دریایی رونق یافت.
شرکت‌های تجاری ایرانی
در اینجا به مهم‌ترین شرکت‌های ایرانی اشاره می‌شود که در مناسبات تجاری ایران و روسیه نقش داشتند:
۱. تجارتخانه تومانیانس: این تجارتخانه یکی از معتبرترین موسسه‌های اقتصادی ایران بود که در زمینه صادرات محصولات مختلف مانند میوه و خشکبار، ابریشم و پنبه به روسیه و واردات آهن و دیگر کالاهای روسی به ایران فعالیت می‌کرد. هاراطون تومانیانس، بنیانگذار تجارتخانه تومانیانس بود که حدود اواسط سده نوزدهم میلادی کارش را در مغازه کوچکی در تبریز آغاز کرد. هاراطون در آن زمان خشکبار و ابریشم به روسیه صادر می‌کرد و آهن‌آلات و دیگر کالاهای روسی را به ایران می‌آورد. پسران هاراطون نیز در امر بازرگانی فعالیت می‌کردند و ابتدا در آذربایجان شرکت‌های تجاری تاسیس کردند و سپس فعالیت خود را در دیگر شهرهای شمالی مانند انزلی و رشت و...
گسترش دادند. تجارتخانه تومانیانس ابتدا در زمینه صادرات و واردات فعالیت می‌کرد، اما به تدریج افزایش ثروت این موسسه، صاحبان آن را به سمت تولید مستقیم محصولات صادراتی کشاند. به‌گونه‌ای که افزون بر آذربایجان، در گیلان، مازندران، قزوین و ساوه و دیگر مناطق به تولید پنبه، میوه و خشکبار و ابریشم پرداختند.آنها در امر ملک‌داری (زمین داری) و کارهای بانکی و صرافی نیز فعالیت می‌کردند. هنگام جنگ‌های داخلی آمریکا (این کشور بزرگ‌ترین تولیدکننده پنبه بود) پنبه ایران اهمیت بسیاری یافت و برادران تومانیاس از راه فروش پنبه و صادرات آن به روسیه سود فراوانی بردند. دو تن از برادران تومانیانس برای راحتی در امر تجارت با روسیه در باکو مقیم شدند و دو تن دیگر در تبریز و تهران ماندند و به فعالیت پرداختند. شهرت و آوازه این برادران از تهران به ادسا، مسکو و لندن هم رسیده بود. فعالیت گسترده برادران تومانیانس در تجارت داخلی و خارجی و آشنایی با پول‌های خارجی سبب شد تا آنها به شغل صرافی توجه کنند و از این راه منافع هنگفتی به‌دست آورند و بتوانند موسسه تومانیانس را به بانک تبدیل کنند. آنها با افتتاح حساب برای مشتریان خود تا سقف شش درصد به صاحبان حساب سود پرداخت می‌کردند. این امر باعث شد تا افراد برای گشایش حساب در آن موسسه مشتاق شوند؛ در نتیجه سپرده و موجودی موسسه افزایش یافت و توانست با دیگر موسسه‌های پولی و مالی به رقابت بپردازد. افزایش سپرده‌های جاری موسسه تومانیانس سبب شد تا به راحتی بتواند اعتبار بسیاری به مشتریان خود بدهد. این‌گونه فعالیت‌ها، برادران تومانیانس را بیش از پیش در امر اقتصاد و تجارت کشور سهیم کرد. شهرت تجارتخانه تومانیانس در امر بانکداری به حدی رسید که آن را قادر ساخت با بانک شاهنشاهی به رقابت بپردازد. از دیگر کارهایی که تجارتخانه تومانیانس به آن اهتمام می‌ورزید، استخراج برخی معادن نظیر مس، زغال سنگ و گوگرد و تاسیس کارخانه‌هایی برای پاک کردن پنبه و خشک کردن میوه و تجارت نقره بود. در آن زمان قیمت نقره در ایران در مقایسه با طلا از مراکز جهانی گران‌تر بود و چون برای صادرات و واردات فلزات محدودیت چندانی وجود نداشت، برخی از موسسه‌ها از جمله تومانیانس با وارد کردن نقره و صادر کردن طلا سود سرشاری می‌بردند. با وجود فعالیت گسترده بانکی و صرافی موسسه تومانیانس، میان این موسسه و بانک استقراضی رقابت وجود نداشت، این مساله به غیرسیاسی بودن تجارتخانه تومانیانس بازمی‌گشت. بخش عمده‌ای از فعالیت تجاری تومانیانس با روسیه از راه دریای خزر انجام می‌شد. آنها دو کشتی کوچک بخار در دریای خزر (چنانکه دولت روسیه هم به آنها اجازه داده بود) به آب انداخته بودند و بین انزلی و بادکوبه وظیفه حمل‌ونقل کالا و جابه‌جایی مسافر را بر عهده داشتند. تجارتخانه تومانیانس در مواقع حساس و بحرانی از لحاظ مالی به دولت مرکزی ایران کمک می‌کرد، برای مثال هنگامی که در سال ۱۳۱۸ ق/۱۹۰۰ م دولت ایران کوشید تا مبلغ ۰۰۰/۵۰۰/۲۲ منات طلا با بهره پنج‌درصد از دولت روسیه قرض بگیرد، الکساندر تومانیانس پذیرفت که مبلغ مزبور را به دولت ایران بپردازد. تجارتخانه تومانیانس از لحاظ فعالیت اقتصادی و تجاری به دو بخش تقسیم می‌شد؛ یک‌بخش آن مربوط به ایران و بخش دیگر مربوط به روسیه بود.در ابتدا هر دو بخش با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ داشتند. اما بعدها از نظر اقتصادی و حسابداری، به‌ویژه در سال‌های پیش از جنگ جهانی اول از یکدیگر جدا شدند؛ به‌گونه‌ای که حتی نوع فعالیت‌هایشان در روسیه و ایران متفاوت شد. تجارتخانه تومانیانس در روسیه سهام برخی از شرکت‌های بزرگ روسی نظیر نوبل، شرکت نفت باکو و شرکت لیانازوف را در اختیار داشت و حتی در بورس هم فعالیت می‌کرد. کارهای این تجارتخانه در روسیه تابع اوضاع اقتصادی آن کشور و در ایران تابع اوضاع اقتصادی ایران بود. شعبه‌های تجارتخانه تومانیانس در روسیه، در شهرهای بادکوبه، حاجی‌ترخان و مسکو دایر بود و این موسسه با برخی از بانک‌های اروپای مرکزی و غربی ارتباط داشت و کارهای خود را در وین، برلن، پاریس، لندن و قسطنطنیه از طریق آنها انجام می‌داد. شعبه‌های تجارتخانه مزبور در ایران در شهرهای تهران، تبریز، رضائیه، رشت، انزلی، قزوین، سبزوار و گرگان فعالیت می‌کرد. هنگامی که در ایران میان بازرگان خارجی رقابت شدیدی وجود داشت، تجارتخانه تومانیانس توانست در بحران‌ها به فعالیت خود ادامه دهد. در دوران جنگ جهانی اول، دارایی این موسسه به سه میلیون تومان و بدهکاری آن به یک و نیم میلیون تومان رسیده بود. همچنین مخارج اداری موسسه سالانه حدود شصت هزار تومان بود. سرانجام، تجارتخانه تومانیانس پس از پایان جنگ جهانی اول با بحران شدیدی روبه‌رو شد. هنگامی که بخشی از دارایی این موسسه در روسیه توقیف شد، در ایران نیز مردم سپرده‌های خود را درخواست کردند. با وجود آنکه دارایی موسسه از بدهکاری‌هایش بیشتر بود، به دلیل دسترسی نداشتن به همه اموال و دارایی خود، نتوانست از عهده مشکلات برآید. بهره‌برداری رقیبان این تجارتخانه از اوضاع به وجود آمده وضع آن را بدتر کرد و با وجود حمایت مالی دولت ایران نتوانست به کار ادامه دهد؛در نتیجه ورشکست و توقیف شد.
۲. تجارتخانه آرامیانس: بیست نفر از کارکنان تجارتخانه تومانیانس شرکتی به نام آرامیانس تشکیل دادند که بعدها اعضای آن به نه نفر کاهش یافت.این شرکت در رشت، تبریز، باکو، ادسا و مسکو نمایندگی‌های تجاری داشت. بخش اصلی کار شرکت آرامیانس صادر کردن پنبه و پشم به روسیه و وارد کردن نقره و قماش از آن کشور بود.
۳. تجارتخانه بدل آرزومانیان: بدل آرزومانیان و برادرانش با سرمایه حدود سیصد هزار تومان تجارتخانه خود را تاسیس کردند. آنها بخشی از مواد خام مورد نیاز بازارهای روسیه را از ایران تهیه و به آن کشور صادر و در مقابل شمش نقره و برخی کالاهای روسی را به ایران وارد می‌کردند.
۴. تجارتخانه صفائیه: این شرکت در زمان مظفرالدین شاه (۱۳۲۴-۱۳۱۳ ق/۱۹۰۶- ۱۸۹۵ م)
در شهر ساری تشکیل شد و ریاست آن را حاجی محمد حسن تاجر، بر عهده داشت. این موسسه در مازندران و برخی مناطق دیگر نظیر تهران، اصفهان و یزد فعالیت می‌کرد و در باکو هم نمایندگی داشت و از راه دریای خزر به تجارت مشغول بود.
تجارتخانه‌های روسی در ایران
روس‌ها بازارهای مناطق شمالی و تا حدی نواحی مرکزی و جنوبی ایران را در اختیار داشتند. حدود دو سوم تجارت ایران در اختیار روسیه بود. بازرگانان روسی در بخش‌های گوناگون از جمله راهسازی و حمل‌ونقل، تاسیسات بندری و شیلات سرمایه‌گذاری کرده بودند. بخشی از سرمایه‌گذاری روس‌ها در بخش معدن بود،مانند قراچه‌داغ آذربایجان که حکومت ایران به موجب قرارداد ۱۰ جمادی الاول ۱۳۱۶/۲۸ سپتامبر ۱۸۹۸ آن را به مهندسان روسی به نام‌های کورماکف، لومنتزکی، نمایندگی گوربانف و ایناکیف واگذار کرده بود. پس از انعقاد عهدنامه ترکمانچای روس‌ها به تدریج روانه ایران شدند و در مناطق و شهرهای ساحلی دریای خزر کاروانسراهای تجارتی ساختند و به تجارت پرداختند. در بار فروش(بابل) تجارت به حدی رونق داشت که در پاره‌ای اوقات با رشت برابری می‌کرد و حتی مردم عادی بارفروشان با زبان روسی آشنا بودند.
ارسال نظر