تاریخ امتیازد‌هی
شاهی که پیشه‌اش امتیاز دادن بود
مظفرالدین شاه در سال دوم پادشاهی خود با کسری بودجه و بی‌پولی سخت گرفتار شد و از سویی هوای مسافرت اروپا و درمان بیماری خود را در آن سامان نیز در سر داشت و میرزا محمودخان حکیم‌الملک وزیر دربار و پزشک ویژه شاه نیز او را برای معالجه به سفر اروپا تشویق می‌کرد.
تصویر مظفرالدین‌شاه
مظفرالدین شاه در سال دوم پادشاهی خود با کسری بودجه و بی‌پولی سخت گرفتار شد و از سویی هوای مسافرت اروپا و درمان بیماری خود را در آن سامان نیز در سر داشت و میرزا محمودخان حکیم‌الملک وزیر دربار و پزشک ویژه شاه نیز او را برای معالجه به سفر اروپا تشویق می‌کرد. در این باره «چیرول» دیپلمات انگلیسی در کتاب شرق میانه نوشته است:
«برای مسافرت شاه و پرداخت حقوق عقب‌افتاده چون پولی موجود نبود دولت ایران از بانک شاهنشاهی تقاضا کرد نبض بازار را برای یک قرضه به دست آورد، نتیجه این بود که عملی شدن این وام بدون موافقت دولت انگلیس ممکن نخواهد شد.»
در ماه صفر سال ۱۳۱۵ ق (تیر ۱۲۷۶ ش)
میرزاعلیخان امین‌الدوله به واسطه کامیاب نشدن در کار وامخواهی و فشار ورشکستگی اقتصادی دولت از کارزمامداری کناره گرفت و میرزا علی اصغرخان امین‌السلطان (اتابک) که در حالت تبعید در شهر قم به سر می‌برد به تهران فراخوانده شد و بار دیگر به صدارت منصوب گردید.
در این زمان تمام نقدینه خزانه شخصی ناصرالدین شاه (خزانه اندرون) به دست مظفرالدین شاه و یارانش به تاراج رفته و دولت در چنان تنگنای اقتصادی افتاده بود که حتی حقوق کارکنان دربار چند ماه پرداخت نشده و برای تعمیر ساختمان‌های سلطنتی پول وجود نداشت.
اتابک پس از بازگشت به صدارت به فرمان مظفرالدین شاه و به ناچار برای وامخواهی دومیلیون لیره با انگلیس‌ها وارد گفت‌وگو شد ولی دولت انگلستان که می‌خواست از نیاز ایران بیشتر بهره‌برداری بنماید، بر آن بود که گمرک جنوب را رهن بگیرد و اداره کردن گمرک را زیر نظر خود درآورد، حسنعلی خان نواب، کارمند وزارت خارجه انگلستان در نامه دهم شوال ۱۳۱۶ ق (بهمن ۱۲۷۷ ش) به اتابک نوشته است:
«یک راه دیگر به نظر من می‌آید اگر این اقدام را دولت ایران بنماید محتمل است که بازرگانان انگلیسی راضی شوند و اطمینان نمایند و آن این است که یک مجلسی مشتمل بر چند نفر از بزرگان مورد اعتماد ایران و یک نفر انگلیسی که او رییس آن مجلس می‌باشد تشکیل و امور گمرک ایران و نظم قانونی به اختیار آنها باشد که وام‌دهندگان بدانند درآمد گمرک تلف نمی‌شود و به پرداخت وام صرف خواهد شد.»
اتابک شرط رهن گمرک بانظارت انگلیس‌ها را بر گمرک و بنادر خلیج فارس (به هر دلیل) نپذیرفت و خواست از دولت فرانسه وامی به دست بیاورد، به «نظر آقا یمین‌السلطنه» وزیر مختار ایران در پاریس دستور وامخواهی از بانک‌های فرانسه را داد، اما بانک‌های فرانسه درخواست ایران را نپذیرفتند. نظر آقا وزیر مختار ایران در این باره به اتابک چنین نوشته است:
«از بدو حال روس‌ها مانع بوده‌اندو حالا هم مانع هستند و نمی‌گذارند این وامخواهی صورت بگیرد والا اگر روس‌ها مانع نبودند این کار در همان اوقات گذشته بود، بدبختانه روس‌ها از اول گفته‌اند و حالا هم می‌گویند که گمرکات شمال در رهن آنها است و این را هم در این اوقات می‌گویند که گمرکات جنوب در رهن انگلیس است و این حرف‌ها را مخصوصا به دولت فرانسه رسانیده‌اند و دولت فرانسه با اینکه خیلی مایل است این خدمت را برای دولت ایران انجام دهد ولی مات و متحیر مانده است و چون رهن گمرکات در کار نیست و روس‌ها آشکارا مانع هستند که گمرکات شمالی و جنوبی در پیش دولت فرانسه رهن گذاشته شود، نظر بر این احوال و نظر به دوستی و اتحاد و هم‌عهدی که بین دولت فرانسه و روس فراهم آمده و برقرار شده است، محال و خلاف سیاست دولت فرانسه است که در این کار یا اینکه در کارهای دیگر، دولت روس را از خود برنجاند. مقصود این است که حالا این وامخواهی یک مساله عمده سیاسی شده و دولت روس نمی‌خواهد دولت ایران در نزد دول اروپا اعتباری به هم رساند. در این مدت هر چه کوشش کرده‌ام که این اشتباه‌کاری دولت را برطرف نمایم حرف بنده را نمی‌شنوند و باور نمی‌کنند که حرف دولت روس درباره رهن بودن گمرکات شمالی و جنوبی در پیش آن دولت بی‌اصل باشد.»
دولت ایران همین که برای فراهم آوردن پول و وامخواهی از فرانسه هم مایوس شد به روس‌ها روی آورد.
میرزارضاخان ارفع‌الدوله وزیر مختار ایران در پایتخت روسیه (پترزبورگ) مامور گفت‌وگو با دولت روس شد، دولت روس که چنین پیشنهادی را از دیدگاه هدف‌های سیاسی و اقتصادی با شوق بسیار می‌پذیرفت، به وسیله «کنت موراویف» وزیر خارجه قرارداد انجام قرضه بیست‌ودو میلیون ونیم منات را به مدت هفتاد و پنج سال با گرو گرفتن درآمد گمرک شمال ایران در ۲۸ رمضان ۱۳۱۷ ق (دی‌ماه ۱۲۷۸ ش) در پترزبورگ به امضا رسانید. از این مبلغ چهارصدهزار لیره بابت باقی‌مانده طلب بانک انگلیس (بابت قرضی که ناصرالدین شاه برای پرداخت خسارت کمپانی انحصار دخانیات گرفته بود) و مبلغی نیز بابت کمیسیون و دلالی و قسط اول کسر شد و بازمانده آن به تدریج به وسیله بانک استقراضی روس به دولت ایران داده شد که قسمتی صرف حقوق باز پس مانده افسران و درباریان و تعمیر کاخ‌های سلطنتی شد و قسمتی هم صرف هزینه نخستین مسافرت مظفرالدین شاه و همراهانش به اروپا شد و البته شاه در این سفر کالاهای گوناگون و دو کشتی کوچک نیز خریداری کرد.
دولت انگلیس در برابر انجام این وامخواهی واکنش سختی نشان داد چنانکه «دریچ» نماینده مجلس عوام دولت را در این باره استیضاح کرد و کشتی‌های جنگی انگلیس به آب‌های کنار بندرعباس وارد شدند، زیرا در انگلستان شایع بود که دولت ایران گمرک جنوب و بندرعباس را هم در رهن روس‌ها گذاشته و دست روس‌ها در خلیج فارس باز شده است.
ارفع‌الدوله وزیر مختار ایران گذراندن کار وامخواهی را خدمتی بزرگ معرفی کرد! و در تلگراف ۲۸ رمضان ۱۳۱۷ ق (دی‌ماه ۱۲۷۸ ش= روز امضا قرارداد) به صدر اعظم ایران چنین نوشت:
«بعد از یک سال دوندگی و جان کندن و زحمات فوق طاقت که چاکر را به کلی ضعیف و بیمار کرده فضل خداوندی شامل شد و امروز به امضای قرارنامه و سند شصت میلیون فرانک موفق شد و حواله تلگرافی پنج میلیون را به بانک تهران گرفت... خدمت بزرگی به دولت کرده! الحمدلله کارها به نحو دلخواه صورت گرفت.
منبع: آیینه تاریخ
تالیف ابراهیم صفایی
ارسال نظر