کارنامه ضعیف بهره‌وری آب در کشاورزی

علی نقوی

پسته مهم ترین محصول صادراتی بخش کشاورزی ایران است که در سال های اخیر درآمدی نزدیک به ۱۵۰۰ میلیون دلار را برای کشور به ارمغان آورده است. طبق پیش بینی انجمن پسته ایران، در سال محصولی ۱۳۹۱-۱۳۹۰ در بیش از ۲۹۲۰۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی ایران در ۱۲ استان کشور، ۲۱۶۰۰۰ تن پسته خشک به دست خواهد آمد که در این میان استان کرمان بیشترین سهم را در تولید و صادرات این محصول استراتژیک و چالش های پیش روی آن به خود اختصاص داده است. برای بررسی آخرین وضعیت تولید و صادرات پسته به عنوان اصلی‌ترین تولید کشاورزی کشور با محمدحسین کریمی پور، رییس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران و نماینده انجمن پسته ایران در این کمیسیون، گفت‌وگویی داشتیم که در پی می آید:

در جایگاه رییس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران، مهم ترین مسائلی را که در حال حاضر در تولید و صادرات پسته، با آن روبرو هستیم ، چه مواردی می‌دانید؟

به باور من، تولید پسته از تولید ملی جدا نیست و تاثیری که این محصول از وضعیت اقتصاد کلان ایران می‌پذیرد از این جمله است. واقعیتی وجود دارد به نام تاثیر محیط بر صنعت که صنعت پسته هم بر این اساس از محیط پیرامون خود که محیط اقتصادی ایران است و همچنین تعاریفی که ایران از روابط بین‌المللی دارد، تاثیر می پذیرد که بالطبع این تاثیر ممکن است افزاینده و یا کاهنده باشد. امروزه تلاطم‌هایی در اقتصاد کشور مانند تلاطم نرخ ارز و حجم نقدینگی کلانی که در کشور به حالت سیال درآمده، تمام عرصه‌های سرمایه‌گذاری را متاثر کرده است، در کنار این، نرخ دور رقمی تورم و برخی متغیرهای دیگر بر پسته هم مثل هر صنعت دیگری تاثیر خود را دارد. بعضی مسایل دیگر هم وجود دارد که ممکن است صنعت پسته در آنها با دیگر صنایع مشترک نباشد اما با بخش کشاورزی وجوه اشتراکی دارد که می‌توان به بحران آب اشاره کرد که فقط محدود به پسته و باغداری نبوده و به همه بخش‌های کشاورزی مرتبط است. مسایل دیگری هم مختص صنعت پسته است مانند مشکلاتی که در زمینه مسایل بهداشتی پیش آمد.

به نظر می آید، بحران آب و مساله بهداشت فرآوری، اصلی‌ترین مشکلات صنعت پسته کشور است.

البته اگر بخواهیم چالش‌های صنعت پسته را بیان کنیم، لیستی طولانی خواهد شد. انجمن پسته ایران چهار سال قبل، مطالعاتی استراتژیک انجام داد و چهار موضوع مربوط به صنعت پسته را به عنوان اصلی‌ترین چالش‌های کلان این بخش شناسایی و هدف‌‌گیری کرده است. این موضوعات شامل مسئله آب، قیمت تمام شده، چالش‌های مقررات کنترل و بهداشتی بازارهای خریدار و ضعف ساختارهای فعالان صنعت پسته می باشد. البته این به معنای آن نیست که این صنعت مشکلات دیگری ندارد بلکه با بررسی‌های انجام شده، فعلاً این مسایل به عنوان هدف برنامه‌ها در اولویت قرار دارند.

مساله آب یکی از بحران های مهم پیش‌روی کشاورزی ایران است که همزمان با چالش‌های دیگر، چشم‌انداز آینده این بخش را مبهم ساخته ، پیگیری‌های کمیسیون کشاورزی اتاق ایران برای حل این بحران در چه مرحله‌ای است؟

کمیسیون کشاورزی اتاق ایران ساختاری مشورتی است که دو کار را عهده‌دار است؛‌ یکی اینکه در ارکان اتاق در موضوع تخصصی خود یعنی کشاورزی، آب و منابع طبیعی مشورت می‌دهد و دوم اینکه از وقتی مسئولیت پایش اصل ۴۴ برعهده اتاق گذاشته شده است، تلاش می‌کند مدلی برای این پایش ایجاد کند. ما از منظر منافع بخش خصوصی گزارش های متعددی را در مسئله آب تهیه کرده‌ایم و نتایج را با مسئولین بخش‌های مختلف حاکمیتی در میان گذاشته‌ایم. همچنین مدلی برای پایش چشم‌انداز ۱۴۰۴ تهیه و تلاش کردیم پایش چشم‌انداز را از حالت کیفی که خیلی قابل بحث کارشناسی نیست به حالت کمی تبدیل کنیم. این مدلی است که ایران را با چهار کشور منطقه که جزو رقبای ۲۱ گانه ما در چشم‌انداز هستند، نزدیک به ۲۴ تا ۲۵ مورد به طور سالانه پایش می‌کند؛ یعنی با فلسطین(اشغالی) که از لحاظ کشاورزی تکنولوژیک پیشروترین کشور در منطقه است، با لبنان به عنوان دومین کشاورزی صنعتی منطقه و کشورهای ترکیه و اردن. این مدل و ابزاری که ساخته شده بخش آب را هم در بر دارد که بسیار مورد توجه بوده است.

استان کرمان با تولیدات مهم کشاورزی خود، جایگاه ویژه‌ای در این بخش در کشور دارد اما با خشکسالی ۱۵ ساله مواجه است و برداشت بی‌رویه از منابع آبی. ارزیابی شما از این وضعیت چیست.

مسئله آب در ایران فرادست پسته و کرمان است، حتی فرادست کشاورزی. ایران به طور تئوریک سالانه ۱۳۷ میلیارد متر مکعب آب شیرین قابل استحصال و قابل مدیریت دارد که بیش از ۱۰۰ میلیارد متر مکعب آن مدیریت شده؛ پس آبی که ما بتوانیم منابع آب شیرین را گسترش دهیم میزانش خیلی کم است. به نظر می‌رسد در ۱۵ سال آینده، بخش اعظمی از این باقی‌مانده هم با سدها و سایر تمهیدات مدیریت شود. این نکته را هم باید مورد توجه قرار داد که ما در منطقه‌ای هستیم (خاورمیانه) که ۵ درصد جمعیت جهان را دارد و یک درصد منابع آب شیرین را. همچنین بسیاری از کشورهای منطقه در بحث تامین آب شیرین خود، وابستگی کلانی به کشورهای دیگر دارند ؛ مثلا عراق که آب خود را از سوریه و ترکیه تامین می‌کند. مسئله آب در ژئوپلتیک خاورمیانه طبعا روز به روز جایگاه سنگین‌تری خواهد داشت و اینکه گفته می شود جنگ آینده خاورمیانه حول آب خواهد بود، اصلا سخن گزافی نیست. ایران هم با شرایطی که دارد، در تقسیم‌بندی‌های جهانی در مرحله قبل از ورود به بحران آب است. چنان که از نظر سرانه آب شیرین قابل استحصال پیش‌بینی می‌شود قبل از سال ۲۰۲۵ ایران وارد کشورهای فقیر از نظر آب ‌شود. همچنین مسئله آب در ایران یک مسئله راهبردی است، از سویی، کارنامه کشور هم در این موضوع اصلا کارنامه مناسبی نیست. در حالی که متوسط مصرف آب شیرین کشورها در کشاورزی ۷۵ درصد است در ایران این میزان ۹۳ درصد است. ایران در بهره‌وری آب در کشاورزی هم از بدترین کارنامه‌های کشورهای جدی در بحث کشاورزی را در منطقه دارد و در مسایل هیدرولوژی کلان که حاکم بر مسایل آب است نیز،کارنامه خوبی ندارد. اینها همه نشان از دوران طولانی بی‌توجهی به مسایل دید کلان به آب حکایت دارد. امروز مسئله آب در غالب دشتهای ایران مسئله اول است؛ از دشت بینالود خراسان که شروع کنیم تا دشتهای تهران، مرکزی، همدان و رفسنجان، در همه این مناطق برداشت بی‌رویه، بهره‌وری پایین و از همه مهمتر تخریب غیر قابل برگشت منابع را شاهدیم.

با این وضعیت بحرانی در تامین آب، چه سرنوشتی در انتظار پسته در مناطقی مثل کرمان به عنوان قطب اصلی تولید این محصول است و چه راهی پیش رو وجود دارد؟

امروز ذخیره اصلی تولید پسته ایران هنوز در کرمان است و می توان گفت ستون فقرات آن در رفسنجان است که متاسفانه دشت رفسنجان وضعیت بسیار نامناسبی دارد؛ از دهه ۵۰ دشت رفسنجان به عنوان دشت ممنوعه معرفی شده اما آمار امروز ما نشان می‌دهد حداقل چاه‌های مجاز الان بیش از دو برابر سال ۵۷ است، یعنی ما دشت ممنوعه‌ای داریم که از سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ می‌دانستیم نباید برداشت بی‌رویه از آن داشته باشیم و حتی باید در پی تامین منابع آبی آن هم باشیم اما امروز دو برابر زمانی که می‌دانستیم در وضعیتی بحرانی هستیم، از منابع موجود برداشت کرده‌ایم. نتیجه هم وضعی شده که داریم؛ چاه‌ها روز به روز عمیق‌تر شده و شوری و کیفیت آب روز به روز نامطلوب شده، حتی در برخی مناطق آب نمک استحصال می‌شود.یکی از راهکارها این است که آب را از منابع آبی برون حوزه ای تامین کنیم که در رفسنجان اقداماتی در این خصوص انجام شده اما پیشرفت چندانی نداشته است آن هم به عللی فراتر از استان.

و راهکارهای پیشنهادی ؟

روش های مختلفی روی میز است؛ برخی کارشناسان معتقدند باید در مناطقی که میزان چاه‌ها اضافه است دولت برخی از چاه‌ها را خریداری و آنها را پلمپ کند تا سرمایه گذار متضرر نشود و از فشاری هم که به منابع آبی وارد می‌شود، کاسته شود. در رفسنجان به هر حال حرکتی به سوی بهره‌وری مناسب‌تر در آب و مکانیزم‌های نوین آبیاری در حال وقوع است. در این فضا مسایل آب کرمان آنقدر پیچیده است و سرمایه‌گذار بخش خصوصی چنان تاثیر سنگینی از آب می‌گیرد که لازم است بخش خصوصی کرمان، گروه تخصصی توانا در مسایل آب داشته باشد تا منافع بخش خصوصی را پیگیری و با زبان تصمیم‌گیران صحبت کند.

کمیسیون کشاورزی اتاق ایران چه برنامه‌هایی را مد نظر دارد و نگاه قانون اخیر بهبود فضای کسب و کار به این شرایط چیست؟

برای رسیدن به این هدف، از سوی کمیسیون کشاورزی اتاق ایران دو مرتبه به کرمان سفر کردیم تا اولویتی به آب در کمیسیون کشاورزی اتاق کرمان داده شود و هسته‌ای ایجاد و افراد لازم در آن جذب شود تا کرمان در بخش خصوصی مرکزیتی را در نظر گرفته و با توانمندی کشاورزی و شناخت مناسب از وضعیت تصمیم‌سازی در جمهوری اسلامی ایران، مسئله آب را پیگیری کنند. یکی از کارهای مهمی که در جریان قانون بهبود فضای کسب‌وکار رخ داد، این بود که مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب به اتاق ایران داده شد که اتاق هم در این باره در حال سازمان‌سازی است؛ دفتر کشاورزی، آب و منابع طبیعی زیر نظر دبیر کل اتاق ایران تشکیل شده و قرار است ساختارهای اتاق را در کشاورزی ارتقا دهد. بر اساس تبصره ماده یک قانون کسب‌وکار، مجلس، اتاق را مکلف کرده پتانسیل‌سازی مناسب را در کشاورزی انجام دهد تا این بخش تقویت شود. مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب ایران هم که مجلس برای به ثمر رساندن آن سه سال فرصت داده که مشغول کارهای مطالعاتی آن هستیم تا در سال ۹۱ این مرکز را تاسیس کنیم؛ این اولین بار است در تاریخ ایران و از زمانی که مجلس داریم، کشاورزی و آب از حاکمیت برون‌سپاری شده است.

در استان‌ها این مباحث در چه مرحله‌ای از کار است؟

یکی از برنامه‌های جدی ما تقویت کمیسیون‌های استانی است؛ ما در ۳۱ استان کشور کمیسیون کشاورزی داریم و تلاش می‌کنیم تا قوای کارشناسی خود را تقویت کنند. ما بسیار علاقه‌مندیم که کمیسیون کشاورزی کرمان، کمیسیون تخصصی آب بشود و حتی کمیسیون تخصصی پسته. این پتانسیل‌ها در کمیسیون‌ها وجود دارد و حتی سابقه‌ چند دهه‌ای دارند اما با شرایط جدید، غالب اینها باید بازساخت‌ سازمانی خود را قوی کنند. در تشکل‌ها هم همین‌طور؛ ما شبکه‌ای از تشکل‌ها داریم که برخی همپوشانی دارند و برخی دیگر هم جای خالی دارند، برخی تشکل‌ها هم در تعاریف خود، تداخل سازمانی دارند. باید برنامه تشکل بخش خصوصی را در کشاورزی ایجاد کنیم؛ این برنامه و ساختار باید با ساختار اتاق تعاون همپوشانی داشته باشد تا تقویت شود. اینها عرصه‌هایی است که اتاق ایران در بخش کشاورزی به آن توجه ویژه دارد.

چه ارزیابی از کاهش صادرات پسته ایران دارید؟

این موضوع را باید انجمن پسته مورد تحلیل قرار دهد ولی تا جایی که من مطلع هستم شاید علت اصلی کاهش تفاوت جاذبه پسته ایران و آمریکا در ابتدای فصل بود که از دو مطلب نشات گرفته؛ اول اینکه آمریکایی‌ها قیمت را نسبت به پیش‌بینی بازار پایین آوردند و دوم اینکه در برخی بازارهای مهم که فاینانس خرید پسته مطرح است مثل چین، روسیه و هند، مطابق سال‌های قبل آمریکا، تسهیلات خیلی خوبی را برای خریداران پسته تامین کرد. این باعث شد که در ماه‌های اول فصل، بعضی از بازارهای سنتی ما خرید خوبی از آمریکا داشته باشند که در نتیجه آن، بالانس فروش آمریکا بالا رفت و میانگین فروش ما پایین آورده شد.

افزایش هزینه‌های تولید هم در این میان سهم داشته است؟

باید توجه کرد که علت اینکه قیمت پسته ایران در اول فصل بالا بود، سوددهی نامعقول باغدار نبود بلکه همان مباحث اقتصاد کلان در اینجا تاثیر خود را نشان داده است؛ در کشوری که به طور متوسط تورمی بیش از ۱۵ درصد دارد و یک دهه نرخ ارز تقریبا ثابت نگه داشته شده است مفهومش این است که هزینه تولید داخل به شدت افزایش پیدا کرده در حالی که درآمد محصول صادراتی افزایش نمی‌یابد.