نقش استانداردهای ایمنی مواد غذایی در اعتمادسازی تجارت بین الملل

نادیا احمدی *
مقدمه
تجارت بین الملل در محصولات غذایی و کشاورزی یکی از حساس‌ترین موضوعات در روابط تجاری کشورها است. برای محصولات کشاورزی اصلی ترین موضوعات سنتی عبارتند از :

نادیا احمدی *

مقدمه

تجارت بین الملل در محصولات غذایی و کشاورزی یکی از حساس‌ترین موضوعات در روابط تجاری کشورها است. برای محصولات کشاورزی اصلی ترین موضوعات سنتی عبارتند از : - عدم دسترسی به بازار به لحاظ سهمیه‌های تعیین شده برای تعرفه‌ها و شرح تعرفه ها

- میزان و ماهیت حمایت داخلی که بیشتر آن هنوز از راه وسیله‌های تحریف تجاری میسر می‌شود.

- یاری در صادرات به صورت یارانه

فاصله‌های قابل توجهی بین حکومتها در مورد هر یک از این مباحث در مذاکرات جاری که در سازمان تجارت جهانی(WTO) برقرار است، وجود دارد. همچنین تجارت در محصولات کشاورزی به وسیله موانع بهداشتی و بهداشتی گیاهی(SPS) کاهش یافته، اما از زمان رسمیت یافتن توافقتنامه سازمان تجارت جهانی در مورد کاربرد تدابیر بهداشت و بهداشت گیاهی در سال ۱۹۹۵، جز در موارد استثنایی کمی‌(مانند موضوع ماهی قزل آلا بین کانادا و استرالیا) ناهماهنگی چندانی در زمینه کاهش تنش در موارد بهداشت گیاهی و بهداشت حیوانی به نظر نمی‌آید. در واقع در مذاکرات جاری پیشنهادی برای بازبینی توافقتنامه‌ها در این زمینه‌ها نشده است.

برای تجارت جهانی محصولات غذایی، ایمنی مواد غذایی و کیفیت شاید مهمترین موضوع باشد، گرچه ناراحتی کشورهای در حال توسعه درباره تداوم استفاده کشورهای توسعه یافته از افزایش تعرفه‌ها نیز از موارد مهم باقی مانده است. در زمینه ایمنی مواد غذایی، توافقنامه بهداشتی و بهداشت گیاهی با موفقیت کمتری در حل اختلافات (مانند موضوع هورمونهای گوشت گاوی بین اتحادیه اروپا و آمریکا) مواجه بوده است و این به دلیل تنش اساسی موجود بین سلیقه‌های مصرف کنندگان و حمایت از مصرف‌کنندگان از یک سو و منافع مصرف کننده از تجارت از سوی دیگر می‌باشد.

افزون برآن، دیگر انگیزه اولیه این توا فقنامه برای نیاز به محدود ساختن محافظتی بود که تولیدکنندگان از واردات بهره مند می‌شوند و نه وسیله محافظت از مصرف کنندگان از واردات. از پیشنهادات مورد مذاکره که به سازمان تجارت جهانی به عنوان بخشی از مذاکرات کشاورزی ارائه شده روشن است که ایمنی مواد غذایی و همچنین دیگر جنبه‌های غذایی (مانند نشانه‌های جغرافیایی، نشانه‌های مربوط به قابلیت زمان نگهداری کالا و غذاهای تغییر ژنتیکی یافته) توسط بسیاری از کشورها به عنوان یک کالای غیر تجاری تلقی می‌شود.

با توجه به سرعت شدید تغییر فناوری در صنعت فراوری غذا، نیز با توجه به بهبود ترابری و با زنجیره‌های فزاینده عرضه بین المللی این احساس در حال گسترش است که غذاهای وارداتی ممکن است یک منشأ افزایش خطرات بهداشتی برای مصرف کنندگان مواد غذایی باشند. ایجاد موانع وارداتی توسط دولتها به منظور تنظیم این خطر و تأمین بهداشت جمعیت انسانی نیز در توافقنامهSPS منظور شده است.

تمایز بین اهداف مذاکرات تجاری در زمینه‌های سنتی و اهداف موضوعات SPS مهم است. در مذاکرات تجاری هدف رسیدن به حرکتی در جهت بازار آزاد بین المللی از راه کاهش موانع تجاری است تا درآمد ملی را افزایش دهند. در موضوعات SPS هدف تعریف استانداردها یا آیین نامه‌ها است که تحریف تجاری آنها در حد کمینه باشد، اما اهداف اجتماعی کشورهای متفاوت را در ارتباط با وسعت قرار گرفتن شهروندان آنها در معرض غذاهای ناسالم یا با کیفیت نامطلوب برآورده می‌کند. در زمینه‌های سنتی فرض بر این است که منافع رفاه اجتماعی از آزادسازی تجارت به طور کلی و به عنوان یک اصل شامل تمامی‌محصولات و کشورها می‌شود. در زمینه SPS به دلیل عدم موفقیت بازار، باید منافع رفاه اجتماعی در هر مورد به طور جداگانه و بدون پیش فرض کاربرد کلی ارزیابی شود.

در موضوعات مربوط به اقدامات بهداشتی و بهداشت گیاهی، موضوع این است که هر دولتی بایستی در مشخص کردن آیین‌نامه‌های داخلی خود محدود گردد، آیین نامه‌هایی که ممکن است موجب کاهش سود حاصل از تجارت برای کشورهای دیگر گردد و مشخص شود که بیش از حد لزوم سختگیرانه است. به نظر می‌آید که مسئولیت تعریف موانع واردات به نحوی که با توافقنامه مطابقت داشته باشد به عهده صادرکننده می‌باشد. توافقنامه SPS تنها به کاهش آنچه دولتها می‌توانند در مرز خود که دیدگاهی سنتی در سیاست تجاری است انجام دهند، اکتفا نمی‌کند و به آنچه یک دولت ممکن است در محدوده مرز خود انجام دهد نیز می‌پردازد. بنابراین معاهده SPS چرخشی اساسی از فعالیتهای اولیه GATT بوده که در مرزهای ملی متوقف می‌شد.

در موارد مذاکرات تجاری سنتی برای تولیدات کشاورزی فرض بر عدم ناتوانی بازار است. در مورد ایمنی مواد غذایی یک ناتوانی بازار بالقوه جدی به صورت اطلاعات ناقص بین مصرف کنندگان در کشورهای واردکننده وجود دارد. توافقنامهSPS به وسیله استانداردهایی که توسط یکی از سه سازمان بین المللی یا از راه ارزیابی خطر توسط یک دولت ملی انجام می‌شود تقویت شده است به طوری که استانداردها در زمینه ایمنی مواد غذایی و بهداشت انسانی مورد پذیرش بین المللی است.یک مورد ارزیابی خطر که توسط کمیسیون غذایی کدکس انجام می‌شود برآورد احتمالات خطرات مشخص است. با وجود این روش استفاده از این احتمالات در ارزیابی خطرات نهفته در مصرف یک محصول غذایی خاص و تعریف استراتژی مدیریت خطر ممکن است مناسب نباشد.

موضوعات اقتصادی در طرف تقاضا

مصرف کنندگان کشورهای توسعه یافته به نحوی فزاینده خواستار دسترسی به انواع وسیعی از غذاهای با کیفیت بالا در تمامی‌روزهای سال هستند. تقاضا برای یک محصول غذایی خاص بستگی به سلیقه‌های مصرف کنندگان برای ویژگیهای مشاهده شده یا مشاهده نشده در آن غذا و نیز قیمت و درآمد آنها دارد. یکی از مهمترین ویژگیهای مشاهده نشده، ایمنی مواد غذایی است. عدم ایمنی مواد غذایی ممکن است از چند منشأ مانند پس مانده‌های داروهای دامی‌، پس مانده‌های حشره کشها، افزودنیهای غذایی، میکروبهای بیماریزا، فلزات سنگین، آلوده کننده‌های مواد شیمیایی آلی و ویروسها باشد. اخیراٌ موضوع غذای تغییر ژنتیکی یافته نیز منبع دیگری از نگرانی در ماده غذایی شده است.

آگاهیهای مصرف کنندگان درباره ایمنی مواد غذایی در نتیجه اختلاف به خوبی تبلیغ شده بین دانشجویان خبره و یا در نتیجه حادثه‌ها بی جهت و غیر منطقی تأثیری منفی داشته است. پس از چنین حادثه‌هایی، احیای دوباره اعتماد مصرف کننده به زمان زیادی نیاز دارد. هر گاه چنین حادثه‌هایی در غذای وارداتی اتفاق بیفتد، اثرات زیانبار آن برای کشورهای صادرکننده دراز مدت خواهد بود. اکنون اقتصاد موضوع ایمنی مواد غذایی برای مصرف‌کنندگان در کشورهای واردکننده و مؤسسات تجاری در کشورهای صادرکننده با جزییات بیشتری پیگیری خواهد شد.

مصرف کنندگان در کشورهای واردکننده

وجود ویژگیهای مشاهده نشده مواد غذایی بر این اشارت دارد که مصرف کنندگان درباره محصولاتی که مصرف می‌کنند دسترسی به اطلاعات کامل ندارند. از نظر تئوری اقتصادی، اغلب گمان بر این است که دو طرف تعداد زیاد تولیدکنندگان و تعداد زیاد مصرف‌کنندگان اطلاعات کافی دارند و اینکه بازار رقابتی بدست آمده برآیند بهینه اجتماعی است. با وجود این از بسیاری جهات ایمنی مواد غذایی خصوصیاتی اعتمادی است و به بیان دیگر خاصیتی است که حداقل در کوتاه مدت مصرف کننده قادر به شناسایی آن حتی پس از مصرف محصول نیست و بنابراین اطلاعاتی در ارتباط با آن ندارد. نبود اطلاعات و عدم مداخله حکومت موجب شکست بازار می‌شود. افزون بر آن، به اندازه فواید تجارت که بطور مرسوم با فرض بر اطلاعات کامل اندازه گیری می‌شود تأثیر گذار است. بخصوص فواید کاهش پیدا می‌کند و در اصل چنانچه محصول وارداتی دارای ویژگیهای اعتمادی نامرغوب باشد، فواید می‌تواند منفی باشد.

در نتیجه تردید در ایمنی غذا که در مخیله مصرف کننده بوجود آمده است تمایل متوسط آنها برای هزینه کردن برای این غذا کاهش می‌یابد، کارکرد تقاضای محلی به چپ منحرف شده و در نتیجه سطح واردات پایین می‌آید زیرا راه اعتمادسازی به دلیل ویژگی آن برای مؤسسات تجاری یا کشورهای صادرکننده برای نشان دادن کیفیت محصول آنها به مصرف کنندگان خارجی وجود ندارد و بنابراین حکومت کشور واردکننده می‌تواند نقشی در اجرای مقرراتی در مورد واردات داشته باشد که موجب برطرف ساختن تردید در فکر مصرف کنندگان شود. البته این مقررات بایستی مطابق با توافقنامه SPS باشد.

مؤسسات بازرگانی در کشورهای صادرکننده

هنگامی‌که مؤسسات بازرگانی یا کشورهای واردکننده اطلاعات ناقص درباره ایمنی مواد غذایی صادراتی از مؤسسات تجاری یا کشورهای صادرکننده دارند، نوعی ناهمگونی اطلاعات و عدم موفقیت بازار وجود دارد. در نبود هر نوع مداخله حکومت در هر یک از کشورهای صادرکننده یا واردکننده، واردکنندگان ممکن است از کشور صادرکننده به عنوان یک معیار کمینه میزان ایمنی غذا که انتظار می‌رود استفاده کنند. بنابراین هیچ مؤسسه بازرگانی صادرکننده ای در یک کشور انگیزه ای برای ارائه کیفیت بالاتر محصول از آنچه سطح کمینه آن کشور است ندارند، به ویژه همانطور که فرض می‌شود تولید محصولات با کیفیت بالا هزینه ای بیشتر از تولید محصولات با کیفیت پایین باشد. برای مؤسسات تجاری که تصمیم به ارائه محصول با کیفیت می‌گیرند تلاش آنها توسط مؤسسات تجاری که محصول با کیفیت پایین ارائه می‌دهند تضعیف می‌شود. بنابراین آمیزه کیفیت تولید شده با آمیزه ترجیح داده شده توسط مصرف کنندگان همخوانی ندارد و تولید غذای با کیفیت بالا پاسخگوی میزان درخواست برای صادرات نیست و نتیجه آن از نظر اجتماعی وضعیتی پایین تر از حد بهینه خواهد بود. در چنین شرایطی ممکن است به دولت کشور صادر کننده توصیه شود که مقرراتی برای حد کمینه کیفیت برای غذاهایی که صادر می‌کند وضع نماید. نشان داده شده که چنین مقرراتی برای کشور صادر کننده از نظر اجتماعی وضعی بهینه خواهد بود و افزون بر آن موجب افزایش حجم و بهای صادرات خواهد شد زیرا در مقایسه با اطلاعات ناقص مانع کاهش اشتیاق مصرف کنندگان به پرداخت خواهد شد بنابراین مقررات اطلاعاتی را در اختیار واردکنندگان قرار می‌دهد که بازار به تنهایی نمی‌تواند ارائه دهد و در حل مشکل شکست بازار را که موجب آن ناهمخوانی اطلاعات و ویژگی‌های اعتماد به ایمنی مواد غذایی است، یاری می‌دهد.

مقررات صادراتی می‌تواند اشکال گوناگونی داشته باشد . بعنوان مثال، اداره ای از دولت می‌تواند فرآیند کنترل کیفیت را از راه بازرسی محصول پیش از صادرات عهده دار شود و گواهی استاندارد صادر کند. این گواهی برای وارد کنندگان راهنمایی است که محصول غذایی حداقل در سطح کمینه معین ایمنی و تضمین کیفیت است . یک روش کاملا" شناخته شده برای این دستور کارها آنالیز مخاطره کنترل نقطه بحرانی است . آنالیز مخاطره کنترل نقطه بحرانی مجموعه اصولی است که برای یاری دادن به شناسایی مخاطره‌ها و نقاطی که در فرآیند تولید برای انجام کنترل‌ها و کاهش خطرات مفید ترین هستند بکار گرفته می‌شوند. راه دیگر استراتژی کنترل خصوصی گواهی آژانس است و همانند آن است که توسط سازمان جهانی برای استاندارد کردن ارائه شده است.

چنانچه کاستی اطلاعات یک ویژگی اعتباری نباشد تمهیدات اطمینان کیفیت خصوصی ممکن است کارآیی داشته باشد. باوجود این، برای انجام قابل اعتبار بودن این کار مؤسسه تجاری صادرکننده درگیر باید بتواند با تأمین شهرت برای کیفیتی که می‌تواند تضمین کند به مؤسسات تجاری وارد کننده و مصرف کنندگان نشان دهد. تضمین می‌تواند به شکل یک گروگان باشد، به بیان دیگر مؤسسه تجاری صادر کننده می‌تواند به خریدار وارد کننده ثابت کند که سود حاصل از تقلب برای صادر کننده کمتر از زیانی است که از تخلف در گروگانش حاصل می‌شود. گروگان ممکن است هزینه‌های غیر قابل برگشت جهت کارخانه و تجهیزات تخصصی و یا هزینه‌های غیر قابل برگشت در ایجاد ارتباط با مؤسسات تجاری وارد کننده باشد.

اجزای توافقنامهSPS

هر نوع مقررات اعمال شده از سوی دولت برای مواد غذایی وارداتی باید با توافقنامه سازمان تجارت جهانی در مورد تمهیدات کاربری بهداشتی و بهداشت گیاهی توافق داشته باشد . در این توافقنامه چنین تعریف شده است که هر نوع تمهید بکار گرفته شده باید:

الف ـ هر عضو باید در قلمرو خود از بهداشت انسان در برابر خطرات ناشی از ورود، استقرار یا گسترش آفات، امراض و موجودات ناقل بیماری حفاظت کند.

ب ـ هر عضو باید در قلمرو خود از بهداشت انسان در برابر خطرات ناشی از افزودنیها، آلودگی‌ها، سموم ناقل بیماری در غذا و نوشابه‌ها حفاظت نماید.

ج ـ هر عضو باید در قلمرو خود از بهداشت انسان در برابر خطرات ناشی از بیماریهایی که توسط حیوانات انتقال می‌یابد، گیاهان یا محصولات گیاهی، یا از ورود و استقرار یا گسترش آفات حفاظت نماید.

د ـ هر عضو باید در قلمرو خود مانع ورود، استقرار یا گسترش آفات شده و یا آنرا محدود کند .

بر اساس این توافقنامه، اعضا از این حق برخوردارند که این تمهیدات را بکار گیرند اما تنها تا حدی که با شواهد و مدارک علمی، لازم دانسته شده اند. اعضا به این تشویق می‌شوند که در تمهیدات خود برپایه استانداردهای بین المللی عمل کنند.

نتیجه گیری

در راه تجارت بین المللی محصولات کشاورزی به دلایل گوناگون موانعی وجود دارند که یکی از آنها ایمنی مواد غذایی است. ایمنی مواد غذایی خصوصیتی اعتمادی است و همین صفت از راه اطلاعات ناقص و نامتناسب موجب عدم موفقیت بازار می‌شود. برای پیشبرد نتیجه بازار در کشورهای در حال توسعه دولت می‌تواند با وضع مقررات تجاری موجب ارائه اطلاعات کامل را فراهم آورد. بدیهی است هرگونه مقرراتی باید در توافق با معاهده SPS باشد.

همچنین به سود کشورهای صادرکننده است که جهت چیرگی بر عدم موفقیت بازار، مقرراتی برای تضمین کیفیت مواد غذایی صادراتی وضع کند که این مواد از حداقل سطح ایمنی مواد غذایی برخوردار باشند. بحث اصلی این است که آیا اجرای این مقررات به عهده بخش دولتی یا بخش خصوصی باشد. به دلیل خصوصیت اعتمادی ایمنی مواد غذایی، برای مؤسسات خصوصی به ویژه در نبود مقررات، امکان این که از روی اعتماد متعهد به تهیه صادرات مواد غذایی با کیفیت بالا شوند وجود ندارد.

در زمینه بهداشت مصرف کننده و ایمنی مواد غذایی چیزی در اجرای معاهده SPS برای سلیقه‌های مصرف کنندگان وجود ندارد. ثبات مقررات واردات بر پایه ارزیابی خطر که تنها شامل برآورد احتمالات می‌شود استوار است و جایی برای سلیقه‌های مصرف‌کننده راجع به خطر یا ملاحظات اقتصادی وجود ندارد. حذف این مورد احتمالاٌ نتیجه مذاکرات اولیه و براساس مصلحت گرایی و نیاز به کسب توافق بوده است. اما ذاتاٌ جنبه ای منفی و ناخوشایند در این معاهده است . رویکرد بهتری مشمول سلیقه‌های مصرف‌کنندگان و احتمالات غیر جمعی در چهارچوب تصمیم‌گیری جامع تر می‌باشد. در اینصورت پیوند بین استانداردهای ایمنی مواد غذایی، موانع تجاری و منافع حاصل از تجارت مواد غذایی بهتر مشخص خواهد شد.

*کارشناس پژوهشکده غذایی و کشاورزی

منابع:

۱-Anderson, K., C. McRae, and D.WILSON, (۲۰۰۱) the Economics of Quarantine and the SPS Agreement, Adelaide: Center for International Economic Studies and Canberra: Biosecurity Australia.

۲- Charnovitz, S. (۲۰۰۲) Improving the Agreement on Sanitary and Phytosanitary Standards, in G.P.Sampson and W.B.Chambers (eds), Trade, Environment and the Millennium (۲nd ed), New York: The United Nations University Press.

۳- Buzdy, J.C. (۲۰۰۱) Effect of food-safety perceptions on food demand and global trade, in changing structure of global food consumption and trade, WRS-۰۱-۱, ERS, USDA, Washington D.C.

۴- MacLaren, D. (۲۰۰۱) Risk and protection for grains, in D.Robertson and A. Kellow (eds), Globalization and the Environment: Risk Assessment and the WTO, Cheltenham: Edward Elgar.

۵- Vetter, H.and K.Karantininis (۲۰۰۲) Moral Hazard, vertical integration, and public monitoring in credence goods, European review of agricultural economics, ۲۹(۲):۲۷۱-۲۷۹.

۶- Philips, P.W.B.and R. Wolfe (eds) (۲۰۰۱) Governing food: Science, Safety and Trade, Montreal and Kingston: McGill-Queen university press.

۷- Hufbauer,G.,B.Kotschwar and J.Wilson(۲۰۰۲) Trade and Stractures:Alook at central America, The World Economy,۲۵(۷):۹۹۱-۱۰۱۸.