سیدمحمدباقرآبادی * رضا طیبی * * کارشناسان ارشد حسابداری تا قبل از سال ۱۳۹۰ و مطابق با استاندارد‌های قدیمی گزارشگری حسابرسی شامل استاندارد بخش ۷۰، گزارش حسابرسی با دو حالت زیر تعدیل می‌شد: ۱- موضوعاتی‌ که‌ بر اظهارنظر حسابرس‌ اثر ندارد: «تاکید بر مطلب‌ خاص» و۲- موضوعاتی‌ که‌ بر اظهارنظر حسابرس‌ اثر دارد. این‌ موضوعات‌ به‌ یکی‌ از نظرهای‌ غیر از مقبول‌ به‌ شرح‌ زیر می‌انجامد: الف‌. نظر مشروط‌. ب‌. عدم‌ اظهارنظر. پ. نظر مردود. طبق بند ۲۵ استاندارد مذکور در برخی‌ شرایط‌، گزارش‌ حسابرس‌ ممکن‌ است‌ با افزودن‌ یک‌ بند تاکید بر مطلب‌ خاص‌ برای‌ برجسته‌ کردن‌ موضوعی‌ موثر بر صورت‌های‌ مالی‌ که‌ در یک‌ یادداشت‌ توضیحی‌ صورت‌های‌ مالی‌ به‌ تفصیل‌ افشا شده‌ است‌، تعدیل‌ شود. این‌ بند بعد از بند اظهارنظر می‌آید و بر اظهارنظر حسابرس‌ اثر ندارد. اما معمولا حسابرسان در گزارش‌های صادره خود مواردی از عدم توافق، ابهام یا محدودیت را که دارای اهمیتی کمتر از تعدیل گزارش بوده‌اند (‌یا حداقل مواردی که از نظر خواننده شائبه بند شرط داشتند) بعد از بند اظهار نظر و با عنوان سایر بندهای توضیحی درج می‌کردند (یک مثال بارز در این زمینه بحث درخصوص وضعیت مالیاتی شرکت است) و به قول ظریفی سایر بندهای توضیحی به محلی برای درد دل حسابرسان تبدیل شده بود. اما در سال ۱۳۸۹ و با تغییر استانداردهای حسابرسی گزارشگری (لازم‌الاجرا از ابتدای سال ۱۳۹۰) که در راستای هماهنگ‌سازی با استانداردهای بین‌المللی بود، استاندارد گزارشگری به سه بخش تقسیم شد؛ به این ترتیب که استاندارد ۷۰۰ در مورد شکل دادن به اظهارنظر و تهیه گزارش صورت‌های مالی یا فرم گزارشگری صورت‌های مالی و استاندارد ۷۰۵ در مورد تعدیل‌ها در اظهارنظر حسابرس بحث می‌کند. همچنین استاندارد ۷۰۶ در مورد بندهای تاکید بر مطلب خاص و سایر بندهای افزودنی (مهم و تاکیدی) بر گزارش حسابرس مستقل بحث می‌کند. پیش از این تغییر هنگامی که از تعدیل‌ها سخن به میان می‌آمد، هم تعدیل‌ها در اظهارنظر و هم تعدیل‌ها به‌صورت بند تاکید بر مطلب خاص، موردنظر بود، اما در حال حاضر استاندارد ۷۰۵، تنها به تعدیل‌ها در اظهارنظر می‌پردازد. طبق استانداردهای جدید گزارشگری سایر بندهای توضیحی، بندهای توضیحی پس از بند اظهارنظر است که به موضوعی به جز موضوعات ارائه یا افشا شده در صورت‌های مالی اشاره دارد و به قضاوت حسابرس، برای درک استفاده‌کنندگان از: حسابرسی، مسوولیت‌های حسابرس و گزارش حسابرس سودمند است. بنابراین می‌توان گفت سایر بندهای توضیحی به حسابرس و فرآیند حسابرسی مربوط است. بنابراین، درج موضوعاتی مانند عدم توافق، ابهام، محدودیت، عدم رعایت برخی قوانین یا مقررات یا ضعف‌های کنترل‌های داخلی، در بخش سایر بندهای توضیحی، جایگاهی ندارد.

طبق جزء (ب) بند ۵ استاندارد حسابرسی شماره ۷۰۶: سایر بندهای توضیحی عبارت است از بند توضیحی پس از بند اظهارنظر که به موضوعی به جز موضوعات ارائه یا افشا شده در صورت‌های مالی اشاره دارد و به قضاوت حسابرس، برای درک استفاده‌کنندگان از حسابرسی، مسوولیت‌های حسابرس یا گزارش حسابرس کمک می‌کند. آن‌طور که از مفاد این بند برداشت می‌شود درج مطالب مربوط به عدم توافق، ابهام یا محدودیت در رسیدگی جایی در این بخش از گزارش حسابرس نباید داشته باشد چرا که این موارد در صورت دارا بودن اثر با‌اهمیت یا اساسی بر مجموعه صورت‌های مالی یا به‌عنوان بند شرط آورده می‌شوند که موجب تعدیل گزارش حسابرسی (مشروط، مردود یا عدم اظهار‌نظر) خواهند شد یا به‌عنوان بند تاکید بر مطلب خاص بعد از بند اظهار‌نظر، که طبق مفاد بند ۶ استاندارد فوق‌الذکر چنین بندی تنها باید به اطلاعات ارائه یا افشا شده در صورت‌های مالی اشاره داشته باشد.

با توجه به استاندارد شماره ۷۰۶ حسابرسی این موارد به‌طور خاص می‌تواند در سایر بندهای توضیحی ارائه شود:

در مواردی که پس از انتشار گزارش حسابرس و صورت‌های مالی، صورت‌های مالی مزبور به دلایلی تغییر کند(صدور گزارش حسابرسی مجدد)؛ با اشاره به اینکه صورت‌های مالی و گزارش حسابرس، تجدیدنظر شده است.

۲- اگر صورت‌های مالی دوره گذشته توسط حسابرس دیگری حسابرسی شده باشد (حسابرسی جایگزین)؛ اشاره به: الف. صورت‌های مالی دوره گذشته توسط حسابرس دیگری حسابرسی شده است و ب. نوع اظهارنظر و تاریخ گزارش حسابرس قبلی

۳- در مواردی که صورت‌های مالی دوره گذشته حسابرسی نشده است (حسابرسی نخستین)؛ تصریح به اینکه اطلاعات مقایسه‌ای، حسابرسی نشده است.

۴- اگر اصلاح سایر اطلاعات مندرج در گزارش‌های حاوی صورت‌های مالی حسابرسی شده (به‌عنوان نمونه گزارش فعالیت هیات‌ مدیره)، ضروری باشد و بنگاه مورد رسیدگی از انجام آن خودداری ورزد؛ حسابرس باید در صورت ضرورت، چنین مغایرت‌های بااهمیتی را در سایر بندهای توضیحی در گزارش خود توصیف کند.

۵- در سایر استانداردهای حسابرسی نیز بعضا به اطلاعات قابل درج در بخش سایر بندهای توضیحی اشاره شده است. به‌عنوان نمونه: طبق بند ۱۶ استاندارد حسابرسی شماره ۷۱۰ با عنوان اطلاعات مقایسه‌ای: «در مواردی که صورت‌های مالی دوره گذشته حسابرسی نشده است، حسابرس باید در گزارش خود، پس از بند اظهارنظر، تصریح کند که اطلاعات مقایسه‌ای حسابرسی نشده است. این تاکید از مسوولیت حسابرس نسبت به اجرای روش‌های مناسب و ضروری درباره مانده‌های ابتدای سال جاری، نمی‌کاهد. این موضوع که اطلاعات مقایسه‌ای حسابرسی نشده است در صورت‌های مالی سال جاری به‌روشنی افشا می‌شود.»

طبق بندهای ۱۳ تا ۱۶ استاندارد حسابرسی شماره ۵۶۰ با عنوان رویدادهای بعد از تاریخ ترازنامه: «در مواردی‌ که‌ حسابرس‌ پس‌ از انتشار صورت‌های‌ مالی‌ و گزارش‌ خود از رویدادهایی‌ آگاه‌ می‌شود که‌ در تاریخ‌ گزارش‌ حسابرس‌ وجود داشته‌ است‌ و اطلاع‌ وی‌ از موضوع‌ در آن‌ تاریخ‌، می‌توانست‌ به‌ تغییر در گزارش‌ حسابرس‌ بینجامد باید ضرورت‌ تجدیدنظر در صورت‌های‌ مالی‌ را ارزیابی‌ کند، موضوع‌ را با مدیریت‌ واحد مورد رسیدگی‌ در میان‌ گذارد و هر اقدام‌ دیگری‌ را که‌ در شرایط‌ موجود ضروری‌ تشخیص‌ می‌دهد، به‌ عمل‌ آورد.

چنانچه‌ مدیریت‌ واحد مورد رسیدگی‌ به‌ دلیل‌ موارد یاد شده‌ در بالا در صورت‌های ‌مالی‌ تجدیدنظر کند، حسابرس‌ باید روش‌های‌ حسابرسی‌ مورد نیاز در آن‌ شرایط‌ را اجرا کند، اقدامات‌ مدیریت‌ را برای‌ حصول‌ اطمینان‌ از آگاه‌ شدن‌ کلیه‌ دریافت‌‌کنندگان‌ صورت‌های‌ مالی‌ قبلی‌ (و گزارش‌ حسابرس‌ درباره‌ آن‌) از وضعیت‌ موجود، بررسی‌ و گزارش‌ جدیدی‌ درباره‌ صورت‌های‌ مالی‌ تجدیدنظر شده‌ صادر کند. حسابرس‌ در گزارش‌ جدید خود باید از طریق‌ درج‌ سایر بندهای توضیحی به علت‌ تجدیدنظر در صورت‌های‌ مالی‌ قبلی‌ و گزارش‌ اولیه‌ صادرشده‌ توسط‌ حسابرس‌ اشاره‌ کند. طبق بند ۱۳ استاندارد حسابرسی شماره ۷۲۰ با عنوان سایر اطلاعات مندرج در گزارش‌های حاوی صورت‌های مالی حسابرسی شده: «اگر اصلاح سایر اطلاعات، ضروری باشد و واحد مورد رسیدگی از انجام آن خودداری ورزد، حسابرس باید ضرورت توصیف چنین مغایرت‌های با‌اهمیتی را در یک بند توضیحی در گزارش خود ارزیابی کند.» طبق بند ت-۱۰ استاندارد حسابرسی شماره ۷۰۶ «سایر بندهای توضیحی» شامل اطلاعاتی نیست که حسابرس طبق قوانین، مقررات یا الزامات دیگر (برای مثال الزامات آیین رفتار حرفه‌ای در رابطه با محرمانه بودن اطلاعات) از ارائه آنها منع شده است. همچنین «سایر بندهای توضیحی» شامل اطلاعاتی نمی‌شود که باید توسط مدیریت ارائه شود. با توجه به این موارد گزارش حسابرسی تنها در موارد زیر تعدیل می‌شود:

الف- تحریف یا محدودیت یا ابهام بااهمیت که پیش از بند اظهارنظر درج می‌شود و موجب تعدیل اظهارنظر حسابرس می‌شود.

ب- مواردی که به‌رغم ارائه یا افشای مناسب در صورت‌های مالی، به قضاوت حسابرس برای درک صورت‌های مالی توسط استفاده‌کنندگان، اهمیت ویژه‌ای دارد که در بند تاکید بر مطلب خاص، پس از بند اظهارنظر درج می‌شود.

پ-مواردی که به سایر الزامات قانونی و مقرراتی مربوط است که در بخش گزارش در مورد سایر الزامات قانونی و مقرراتی درج شود.

ت- سایر بندهای توضیحی که برای درک استفاده‌کنندگان از حسابرسی، مسوولیت‌های حسابرس، یا گزارش حسابرس سودمند است و به حسابرس و فرآیند حسابرسی مربوط است.

با توجه به مطالب عنوان شده می‌توان نتیجه گرفت درج مواردی غیر از موضوعات پیش‌گفته در بخش سایر بندهای توضیحی به نظر صحیح نمی‌رسد و نمی‌توان این موارد را (به‌عنوان نمونه مشکلات مالیاتی شرکت، موارد ناشی از عدم توافق و ابهام و محدودیت که پایین‌تر از سطح اهمیت مربوط به تعدیل گزارش هستند و...) در بخش سایر بندهای توضیحی ارائه کرد.

منابع:

۱- استانداردهای حسابرسی ایران

۲- استانداردهای حسابرسی بین‌المللی