یادداشت
بودجه‌ریزی عملیاتی و حسابرسی عملکرد
بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد یک نظام بودجه‌ریزی است که به طور مطلوب برنامه‌ها را به نتایج پیوند می‌دهد. از بودجه‌ریزی عملیاتی تعاریف متعددی مطرح شده است؛ اما به طور کلی می‌توان گفت که بودجه‌ریزی عملیاتی عبارت از برنامه عملکرد سالانه به همراه بودجه سالانه است که رابطه میان میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنامه (منتج از اهداف راهبردی) با نتایج به دست آمده از...
دکتر عادل آذر *
بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد یک نظام بودجه‌ریزی است که به طور مطلوب برنامه‌ها را به نتایج پیوند می‌دهد. از بودجه‌ریزی عملیاتی تعاریف متعددی مطرح شده است؛ اما به طور کلی می‌توان گفت که بودجه‌ریزی عملیاتی عبارت از برنامه عملکرد سالانه به همراه بودجه سالانه است که رابطه میان میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنامه (منتج از اهداف راهبردی) با نتایج به دست آمده از... اجرای آن برنامه را نشان می‌دهد؛ بنابراین ویژگی کلیدی نظام بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد، تلفیق اهداف نظام مدیریت بودجه با پاسخگویی است. این بدان معنا است که در چارچوب هر برنامه‌ای با میزان مشخصی از مخارج انجام شده، باید مجموعه معینی از اهداف تحقق یابد.
این شیوه بودجه‌ریزی در مقایسه با سایر شیوه‌های بودجه‌ریزی دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که از جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
*سیاست‌گذاران، مدیران و در بیشتر موارد مشتریان را از طریق توسعه برنامه‌های راهبردی، شناسایی اولویت‌های هزینه‌ای و ارزیابی عملکرد، در تصمیم‌های بودجه‌ای مشارکت می‌دهد.
*دارای چشم‌اندازی بلندمدت است و با شناسایی ارتباط میان برنامه‌ریزی راهبردی و تخصیص منابع، به افق‌های بلندمدت می‌نگرد.
* بر نتایج تاکید می‌کند و دستگاه‌ها در برابر استانداردهای مشخص عملکردی، پاسخگو هستند.
*انعطاف‌پذیر است و از نظر تخصیص بودجه در تعیین بهترین شیوه نیل به نتایج، به مدیران آزادی عمل بیشتری می‌دهد.
*بر برنامه‌ریزی هزینه از طریق برنامه‌ریزی راهبردی و استفاده از ساختار برنامه تاکید دارد.
مهم‌ترین ویژگی بودجه‌ریزی عملیاتی، تلاش برای تخصیص منابع بر مبنای معیارهای عملکرد است؛ از این رو آن را بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد گویند. بدین صورت که در بودجه‌ریزی عملیاتی لازم است که واحدهای اجرایی برای هر برنامه‌ای که بودجه را به آن تخصیص می‌دهد، شاخص‌های عملکرد را تعریف کنند. به عبارت دیگر، بودجه‌ریزی عملیاتی هنگامی اجرا می‌شود که مدیران واحدها از دادههای استخراج شده در زمینه عملکرد، برای توجیه و حمایت از درخواست‌های خود برای دریافت اعتبارات استفاده کنند؛ از این رو می‌توان گفت بودجه‌ریزی عملیاتی هنگامی اجرا می‌شود که مدیران واحدها از دادههای استخراج شده در زمینه عملکرد، برای توجیه و حمایت از درخواست‌های خود برای دریافت اعتبارات استفاده کنند؛ از این رو می‌توان گفت که اجرای بودجه‌ریزی عملیاتی، مستلزم برقراری ارتباط مستقیم میان اقلام بودجه و شاخص‌های عملکرد است. شاخص‌ها باید فعالیت‌های اصلی را که برای آنها منابع مالی اختصاص یافته است، پوشش دهند و با آرمان‌ها و اهداف سازمان مرتبط باشند؛ معنی این عبارت این است که اگر دستگاه یا سازمان، عملکرد خود در زمینه‌هایی که سنجیده می‌شوند، را بهبود بخشد، باید مشخص کند که آیا این پیشرفت به سوی تحقق آرمان‌ها و اهداف آن برنامه است؟ ایجاد یک سیستم اندازه‌گیری و گزارش عملکرد، مسیری را برای کارکنان دولت فراهم می‌آورد...
تا از این طریق پیرامون اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدتی که در برنامه‌ها مطرح می‌شود، به توافق دست یابند، پیرامون انتخاب معیارهای عملکرد، بحث و تبادل نظر کرده و به توافق دست یابند، سوالات و مباحثی را که مطرح می‌شود مورد بررسی قرار دهند و بر شبهاتی که پیرامون بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد وجود دارد غلبه کنند. معیارهای عملکرد، عناصر اساسی در بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد هستند. آنها اغلب مرتبط با هدف‌های سازمانی یک موسسه هستند. طراحی معیارهای معتبر در زمینه عملکرد، چالش بزرگی در بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد بوده و کافی نبودن بیشتر معیارها، بکارگیری بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد را اگر ناممکن نسازد، بسیار دشوار می‌سازد. از این رو داشتن یک سیستم مدیریت عملکرد جامع، طراحی معیارهای مناسب و صحیح و پایش و ارزیابی دقیق این معیارها یکی از پیش‌نیازهای مهم بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد است. علاوه بر این برای تحقق بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد، مدیران باید قادر باشند از منابع موجود حداکثر استفاده را به عمل آورند زیرا هدف نهایی از بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد، تحقق کارآیی و اثربخشی است. از این رو روش‌هایی که سازمان‌ها را در راستای دستیابی به این امر یاری رسانند، می‌توانند به استقرار صحیح بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد، کمک کنند. یکی از این روش‌ها حسابرسی عملکرد است. این حسابرسی، در برگیرنده بررسی روشمند فعالیت‌های یک سازمان یا بخش مشخصی از آن، در دستیابی به هدف‌های مشخص است.
استانداردهای حسابرسی دولتی آمریکا در سال ۱۹۹۴ حسابرسی عملکرد را به صورت زیر تعریف می‌کند: یک بررسی هدفمند و سیستماتیک برای تهیه ارزیابی مستقل از عملکرد و فعالیت‌های سازمان دولتی برای بهبود پاسخگویی عمومی و نیز سهولت تصمیم‌گیری واحدها. حسابرسی عملکرد دارای سه مولفه: کارآیی، اثربخشی و صرفه اقتصادی است که از اهمیت زیادی برخوردار است. هدف‌های کلی حسابرسی عملکرد موضوع‌های زیر را شامل می‌شود:
الف- ارزیابی عملکرد در مقایسه با هدف‌های تعیین شده، به وسیله مدیریت یا سایر معیارهای سنجش.
ب- شناسایی فرصت‌های بهبود عملیات از نظر صرفه اقتصادی و کارآیی و اثربخشی.
ج- ارائه پیشنهاد برای بهبود عملیات یا انجام اقدامات و رسیدگی‌های بیشتر. امروزه در نظام‌های نظارتی بخش عمومی به ویژه در کشورهای توسعه یافته به منظور اجرای نظام حسابرسی عملکرد و ایجاد یکپارچگی بین بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد و حسابرسی عملکرد از مدل‌های تعالی همچون کارت امتیازات متوازن و EFQM استفاده می‌شود. کارت امتیازی متوازن و رشد به معیارهای عملکرد بنگاه ترجمه می‌کند و از این طریق امکان ایجاد یک ارزیابی دقیق در کلیه ابعاد را فراهم می‌آورد. نظام‌های بودجه‌ریزی مبتنی بر شاخص‌های کیفیت همچون بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد نظام‌هایی هستند که درصدد جایگزینی حسابرسی عملکرد به جای حسابرسی رعایت هستند.به عبارت دیگر در این نوع بودجه‌ریزی منابع مالی دولت به شاخص‌های کیفیت اختصاص می‌یابد. معیار میزان دستیابی دستگاه‌های دولتی به نتایج یکی از الزامات حسابرسی عملکرد است، زیرا منابع مالی سالانه با توجه به میزانی که دستگاه در دستیابی به نتایج مشخص شده و از موفقیت برخوردار بوده است، تخصیص داده می‌شود و روش‌هایی چون EFQM و BSC روش‌های مناسبی در حسابرسی عملکرد به نظر می‌رسد. این دسته از روش‌های ارزیابی، نتایج و دریافت‌ها را در نظر گرفته و هر یک را با اعمال شاخص‌های عملکرد مورد سنجش و حسابرسی قرار می‌دهد. وجه تسمیه بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد از این روی است که همواره تقدیم لایحه بودجه سالانه دولت به مجلس باید حاوی پیوست جامع اهداف و برنامه‌های بلندمدت و سالانه باشد. همچنین همواره باید گزارش مدیریت عملکرد سالانه از پیوست جامع اهداف و برنامه‌های بلندمدت و سالانه باشد. همچنین همواره باید گزارش مدیریت عملکرد سالانه از پیوست‌های جداناپذیر لایحه بودجه باشد. این امر محقق نخواهد شد مگر اینکه نظام بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد که مبتنی بر شاخص‌های عملکرد است در دستگاه‌های دولتی استقرار یابد و نظام تفریغ بودجه از نظام سنتی و حسابرسی رعایت به نظام مبتنی بر شاخص‌های عملکرد یعنی حسابرسی عملکرد تغییر یابد. از آنجایی که با استقرار بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد، نظام موافقت‌نامه‌ها در دولت از موافقت‌نامه‌های پروژه‌ای و تعهدات هزینه‌ای به موافقت‌نامه‌های مدیریتی و تعهدات عملکردی تغییر می‌یابد، پس تنها با استقرار حسابرسی عملکرد در دستگاه‌های نظارتی و تفریغ بودجه مثل دیوان محاسبات کشور می‌توان به چنین هدف ارزشمندی دست یافت.
* استاد دانشگاه تربیت مدرس
ارسال نظر