محمدهادی حجتی *

بخش اول

در حسابرسی صورت‌های مالی، قضاوت نقش بسیار مهمی دارد به طوری که تمام مراحل حسابرسی (برنامه‌ریزی، اجرای عملیات و اظهارنظر) با قضاوت همراه است. اگر چه این قضاوت با انواع دیگر قضاوت متفاوت است، لیکن با توجه به گسترش و افزایش اهمیت روزافزون این نوع قضاوت، شمول مختصات عمومی به شرح زیر (بخشی از سخنان بزرگان) و نیز هم پوشانی کلی با اصول کلی حسابرسی، قابل توجه است.» برای قضاوت میان مردم کسی را انتخاب کن که او را از همه برتر می‌دانی، کسی که موجب دشواری کارها نشود و رفتار خصمان اورا به لجاجت نکشاند و بر اشتباه خود پای نفشارد، و آن گاه که حق را شناخت در بازگشت به آن بخل نورزد و نفس او به هیچ طمعی نگاه نکند و تا همه حقیقت کشف نشود به اندک فهمی اکتفا نکند، کسی که درنگش در شبهات از همه بیشتر و بیش از همه اهل حجت و دلیل باشد واز مراجعه طرفین دعوا کمتر به ستوه آید و در کشف حقیقت امور از همه بردبار تر و بر روشن شدن حکم از همه قاطع تر باشد. کسی که ستایش اورا سست نکند و ترغیب و تشویق، او را به جانبی گرایش ندهد.« «به راستی قضاوت اشتباه، پدر همه گناهان است» «از قضاوت کردن دست بکش تا آرامش را تجربه کنی».

عدالت و تقوا، دانش و آگاهی او نسبت به احکام و علوم مرتبط با قضاوت، نیرومندی و استواری شخصیت، حق جویی و واقع نگری به گونه‌ای که پس از کشف خطای خود بر آن اصرار نورزد، بی‌نیازی و پایداری در برابر فریب مال و جاه و شهرت، دقت و تانی و توقف در شبهات، سعه صدر در برابر مردم و مراجعه کنندگان، خوشنامی و اصالت در میان مردم، تعابیری است از سخنان فوق.

همچنین «حقوق قاضی را افزون کن و آنقدر به او ببخش که فقر او را برطرف و نیاز او به مردم را کم کند. منزلت اورا نزد خود چنان کن که هیچ کس از خواص تو در آن طمع نورزد تا به این وسیله قاضی از توطئه آنان نزد تو در امان باشد و او را نزدیک خود بنشان و قضاوت او را امضا و حکمش را اجرا کن و پشتیبان او باش.» بر استقلال قاضیان تاکید دارد. طبق استانداردهای حسابرسی، هد ف حسابرسی صورت‌های مالی این است که حسابرس بتواند درباره اینکه صورت‌های مالی مزبور از تمام جنبه‌های با اهمیت، طبق استاندارد‌های حسابداری، تهیه شده است یا خیر، اظهارنظر کند.

این اظهار نظر همواره با میزانی از خطر روبه رو است که به آن خطر حسابرسی گفته می‌شود. بر اساس استاندارد‌های حسابرسی، خطر حسابرسی به معنای احتمال ارائه نظر نامناسب درباره صورت‌های مالی است که می‌تواند در مورد صورت‌های مالی فاقد اشتباه یا تحریف با اهمیت (خطر آلفا) یا صورت‌های مالی حاوی اشتباه یا تحریف با اهمیت (خطر بتا) روی دهد. هر چند در تعریف خطر حسابرسی بر خطر بتا (یعنی پذیرش صورت‌های مالی حاوی اشتباه یا تحریف با اهمیت توسط حسابرس) تاکید می‌شود. حسابرسان با استفاده از برخی محاسبات می‌توانند مقدار خطر حسابرسی و عناصر تشکیل دهنده آن (خطر ذاتی، خطر کنترل و خطرعدم کشف) را از پیش برآورد و تعیین کنند. تعیین نوع، ماهیت، زمانبندی اجراوحدود آزمون‌های محتوا با توجه به آزمون‌های کنترل و سایر اطلاعات گردآوری شده، به قضاوت حسابرس بستگی دارد.

دستورالعمل حسابرسی که از جمله ابزارهای مورد نیاز جهت اجرای مراحل حسابرسی است، زمینه لازم را برای دستیابی به قضاوتی قابل دفاع، فراهم می‌سازد. حسابرسان تلاش می‌کنند باانجام آزمون‌های محتوای گسترده (سندرسی وسایر روش‌های حسابرسی) خطر حسابرسی را کاهش دهند اما توسعه شرکت‌ها و افزایش روزافزون حجم عملیات آنها تمهید بالا را برای حسابرسان ناکافی و نارسا کرده است. از سوی دیگر پیشرفت فن آوری اطلاعات و ابزارهای آن (مانند رایانه) و بهره گیری از علم ریاضی به ویژه شاخه آمار آن، حسابرسان را در وضعیتی قرار می‌دهد که بتوانند روشی علمی و قابل استناد برای خود به دست آورند. مفهوم خطر حسابرسی و اجزای آن سال‌ها است که در متون حسابرسی واستانداردهای حسابرسی ایران، مورد توجه قرار گرفته است. همزمان با طرح این مفاهیم و حتی پیش از آن مفهوم خطر حسابرسی عملا همواره در ذهن حسابرسان وجود داشته است حسابرسان نیز کم و بیش از آن آگاه بوده‌اند و دربرنامه ریزی و اجرای عملیات آن را مد نظر قرار می‌دادند. براساس بخش‌های ۵-۳۱و۳۳ استانداردهای حسابرسی ایران، حسابرس باید از سیستم‌های حسابداری و کنترل داخلی چنان شناختی به دست آورد که برای برنامه ریزی و تدوین رویکرد موثر حسابرسی، کافی باشد. همچنین، حسابرس در رسیدگی به صورت‌های مالی باید چنان شناختی از فعالیت واحد مورد رسیدگی داشته باشد یا به دست آورد که برای درک روش کار واحد مورد رسیدگی و شناسایی آن گروه از رویدادها و معاملاتی که به اعتقاد حسابرس می‌تواند بر صورت‌های مالی یا رسیدگی‌ها یا گزارش وی اثر عمده‌ای بگذارد، کافی باشد. کسب شناخت از فعالیت واحد مورد رسیدگی فرآیندی پیوسته و مستمر از گردآوری و ارزیابی اطلاعات و ارتباط دادن شناخت حاصل به شواهد حسابرسی در تمام مراحل کار است.

حسابرسی مبتنی بر سیستم (در مقابل تاکید صرف بر انجام آزمون‌های محتوا به دلیل عدم اتکا بر سیستم کنترل داخلی) در عمل نیز با مشکلاتی همراه است. هر کار حسابرسی دارای خطر حسابرسی است، در مرحله برنامه‌ریزی با تعیین خطر قابل پذیرش حسابرسی در واقع خطرحسابرسی در حدی که حسابرس حاضر به پذیرش آن است کنترل و بر پایه آن خطر عدم کشف برآورد می‌شود، حسابرس با محاسبه خطر عدم کشف، خواهد توانست، نوع، ماهیت، زمانبندی اجرا و حدود آزمون‌های محتوا را تعیین کند.

از آنجا که برنامه‌ریزی فرآیندی است مستمر، با پیشرفت کار و دستیابی به اطلاعات بیشتر و جدید، تجدید نظر در برنامه‌ها ضرورت می‌یابد. بدیهی است چنانچه در طول رسیدگی‌ها مشخص شود هر یک از اجزای خطر حسابرسی در مرحله برنامه ریزی کمتر یا بیشتر از واقع برآورد شده است اثر آن باید بر خطر عدم کشف تعیین و اعمال شود. در مواردی که خطر کنترل بالا برآورد شود اجرای آزمون کنترل‌ها ضرورت ندارد.

* کارشناس رسمی دادگستری