با فعالیت‌های اصلی شرکت سپرده‌گذاری مرکزی آشنا شوید

طبق بند (۷) ماده یک قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، امور مربوط به ثبت، نگهداری، انتقال، مالکیت اوراق بهادار و تسویه وجوه معاملات بر عهده این شرکت قرار گرفته است.

به طور کلی، این شرکت با ثبت و‌ نگهداری اسناد مالکیت دارندگان اوراق بهادار، به مرجعی برای همه فعالان بازار تبدیل شده است و این اطمینان را ایجاد می کند که در هر زمان، مالک اوراق بهادار مشخص باشد. از طرف دیگر شرکت سمات ضمن انتقال مالکیت اوراق بهادار از طرف فروشنده به خریدار، وجه معامله را نیز از طرف خریدار به فروشنده منتقل می‌کند به این فرآیند «تسویه وجوه» گفته می‌شود. فعالیت‌های اصلی شرکت سپرده‌گذاری مرکزی را می‌توان به طور خلاصه به این صورت برشمرد:

۱. افتتاح و نگهداری حساب وجوه بازارهای بورس‌ اوراق بهادار و فرا بورس

۲. ثبت (درج و کدگذاری) و نگهداری اوراق بهادار

۳. تسویه و پایاپای معاملات اوراق بهادار

۴. سپرده‌گذاری و امانت‌پذیری انواع اوراق بهادار

۵. سپرده نمودن اوراق بهادار وثیقه شده نزد هر شخص حقیقی یا حقوقی ذی‌نفع

۶. واسطه هرگونه مبادله اوراق بهادار

۷. تهیه و ارائه گزارش‌های مورد نیاز کارگزاران و مشتریان

۸. انجام اقدامات شرکتی برای شرکت‌های سهامی عام متقاضی استفاده از خدمات از جمله:

الف. ثبت و نگهداری اسامی و سوابق مالکین اوراق بهادار و ارائه کلیه خدمات مرتبط با آن به ناشرین اوراق بهادار.

‌ب. انجام امور مربوط به تقسیم سود و ایجاد تسهیلات لازم جهت توزیع آن.

‌ج. انجام امور مربوط به افزایش سرمایه (دریافت اطلاعات مربوط به حق تقدم خرید سهام و انتشار و ارسال آن به سهامداران)

‌د. انجام کلیه امور مربوط به برگزاری مجامع شرکت‌های پذیرفته شده در بورس و فرا بورس

۹. ایجاد و اداره صندوق تضمین تسویه

مشروح فعالیت‌های شرکت سپرده‌گذاری اوراق بهادار و تسویه وجوه

اصلاح مشخصات سهامداران حقیقی و حقوقی در سامانه رایانه‌ای پس از معاملات (اصلاح کد سهامداری): اصلاح مشخصات اقدامی است که به منظور رفع مغایرت مشخصات شناسنامه‌ای سهامداران حقیقی و یا مشخصات ثبتی سهامداران حقوقی با مشخصات موجود در سامانه رایانه‌ای پس از معاملات و گواهینامه‌های سپرده اوراق بهادار آنها انجام می‌شود.

انتقال قهری سهام ( انتقال سهام متوفی به وراث): جهت تقسیم ارث، نماینده یا وکیل وراث می‌تواند به شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار که متوفی در آن صاحب سهام بوده است، مراجعه کند تا پس از طی مراحل لازم دارایی متوفی در سامانه پس از معاملات شرکت سپرده‌گذاری اوراق بهادار و تسویه وجوه بین وراث یا وکلای آنان تقسیم گردد.

در خصوص شرکت‌هایی که امور سهام خود را به شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه واگذار کرده‌اند، نماینده قانونی یا وکیل وراث سهامدار متوفی می‌تواند جهت تقسیم سهام متوفی مستقیما به این شرکت مراجعه نمایند (کلیه امور مربوطه در شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه انجام می‌شود).

توقیف سهام: توقیف سهام با درخواست مراجع ذی‌صلاح قانونی امکان‌پذیر است. شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه با دریافت حکم از مراجع مذکور (به استناد وضعیت دارایی محکوم) نسبت به توقیف سهام شخص محکوم در شرکت‌های ذکر شده و به تعداد اعلام شده در نامه مرجع قضایی در سامانه پس از معاملات اقدام می‌نماید. (در صورت عدم معرفی شرکت و تعداد سهام از سوی مرجع صالح قانونی، دارایی محکوم تا سقف ریالی ارزش روز سهام معادل دین توقیف می‌شود.) رفع توقیف سهام صرفا با حکم مرجعی که دستور توقیف سهام را داده است، امکان‌پذیر می‌باشد. شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه موظف است با دریافت حکم مرجع قضایی نسبت به انتقال قانونی سهام در سامانه پس از معاملات اقدام کند. فروش سهام توقیفی تنها با حکم مراجع قضایی امکان پذیر است شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه با دریافت حکم قضایی نسبت به فروش سهام توقیفی از طریق یکی از کارگزاران و مطابق رویه‌های بورس اقدام می‌کند و وجه حاصل از فروش سهام توقیفی را در اختیار مرجع قضایی قرار می‌دهد. گاهی فروش سهام توقیفی به صورت مزایده صورت می‌گیرد.

خدمات به «شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار»: شرکت «سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه» خدماتی مانند درج اولیه مشخصات اوراق بهادار پذیرفته شده به انضمام صورت ریز اولیه مالکین اوراق مزبور، اعمال افزایش سرمایه از نوع جایزه یا حق تقدم، حذف حق‌تقدم‌های استفاده نشده، ادغام افزایش سرمایه در سامانه رایانه‌ای پس از معاملات، سپرده‌گذاری سهام شرکت‌ها و چاپ گواهینامه‌های سپرده اوراق بهادار و پایاپای آنها، گزارش‌های مورد درخواست شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را ارائه می‌نماید. علاوه بر آن، چنانچه شرکت‌های مذکور طی قراردادی ارائه خدمات مربوط به امور سهام خود را به شرکت سپرده‌گذاری مرکزی واگذار نموده باشند، کلیه خدمات مربوط به سهامداران و امور سهام شرکت طرف قرارداد توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه ارائه می‌شود.

خدمات قابل ارائه به سهامداران حقیقی و حقوقی: سهامدار، ولی قهری یا وکیل قانونی/ نماینده آن می‌تواند با مراجعه به شرکت «سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه» و با ارائه مدارک لازم، گردش معاملات، وضعیت دارایی یا گواهینامه‌های سپرده اوراق بهادار المثنی خود را دریافت کنند.

صدور کد سهامداری برای فعالان بازار سرمایه:

• ایجاد کد برای اشخاص حقیقی

• ایجاد کد برای اشخاص حقوقی

• ایجاد کد سبدگردان

• ایجاد کد وقفی

• ایجاد کد وکالتی

• ایجاد کد برای سرمایه‌گذاران خارجی

وثیقه‌گذاری سهام:

وثیقه‌گذاری سهام معمولا برای تضمین بازپرداخت تسهیلاتی می‌باشد که توسط راهن (وثیقه‌گذار/ مالک سهام وثیقه) از مرتهن (وثیقه‌پذیر/ شخصی که سهام راهن به نفع وی وثیقه می‌شود) دریافت شده است. در این صورت سهام مورد توثیق با درخواست مستقیم راهن و یا درخواست مرتهن و موافقت راهن، تا تعیین تکلیف در کد وثیقه باقی می‌ماند. مالکیت سهام وثیقه به مرتهن منتقل نمی‌شود، اما سهام وثیقه شده از سوی راهن نیز قابل فروش نیست زیرا سهام از کد سهامداری راهن به کد سهام وثیقه وی نزد مرتهن منتقل و ممنوع‌المعامله می‌شود. پس از تعیین تکلیف، بر اساس اعلام کتبی مرتهن سهام توثیقی یا آزاد می‌گردد یا از سوی مرتهن به وکالت از طرف راهن به فروش می‌رسد. امکان فروش سهام وثیقه بدون وکالتنامه رسمی وجود ندارد مگر اینکه در این خصوص حکم قضایی وجود داشته باشد. اگر مرتهن قصد فروش سهام وثیقه به وکالت از طرف راهن را داشته باشد، درخواست خود را ضمن معرفی کارگزار معرف جهت فروش سهام وثیقه، به شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه ارسال می‌کند که در این صورت سهام وثیقه در حالت قابل فروش قرار می‌گیرد و اقدامات انجام شده به اطلاع مرتهن و کارگزار معرف می‌رسد.

پایاپای و تسویه وجوه: مطابق قانون، شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه وظیفه پایاپای و تسویه معاملات بازارهای مالی را بر عهده دارد. اتاق پایاپای شرکت از ابتدای تاسیس تاکنون وظیفه پایاپای و تسویه معاملات انجام شده در بورس اوراق بهادار را به انجام رسانده است و به تدریج خدمات پس از معاملات سایر بازارهای مالی نیز به این شرکت منتقل خواهد شد. برنامه شرکت برای پایاپای و تسویه معاملات تبدیل شدن به طرف معامله مرکزی (CCP) برای بازارهایی است که به آنها خدمات می دهد. به این منظور در نخستین گام در شرکت، صندوق تضمین تسویه طراحی گردیده است که به زودی با تصویب سازمان بورس و اوراق بهادار ابلاغ و اجرایی خواهد شد. این صندوق با هدف پوشش ریسک ناشی از نکول معامله‌گران در بازار سرمایه تاسیس می‌شود. سایر برنامه‌های شرکت در این زمینه تسویه الکترونیکی می‌باشد که با نهادهای ذی‌ربط در مورد انواع مختلف سامانه‌های پرداخت مانند ساتنا، تابان، شتاب و غیره مذاکرات لازم صورت گرفته است. مدیریت ریسک: فرآیندهای پایاپای و تسویه وجوه با ریسک‌های مختلفی از جمله ریسک نقدینگی، ریسک اعتباری، ریسک عملیاتی، ریسک حقوقی و غیره همراه است که برای مقابله با هر یک از این انواع ریسک ساز و کارهای گوناگونی از سوی نهادهای مربوطه در سراسر دنیا اتخاذ می‌شود. سیاست بازار سرمایه ایران بر این است که شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه وظیفه مدیریت ریسک مربوط به تسویه کلیه بازارهای مالی را بر‌عهده بگیرد و به عنوان طرف معامله مرکزی عمل نمایند. تا‌کنون مطالعات بسیاری در این زمینه صورت گرفته است و صندوق تضمین تسویه به عنوان گام نخست طراحی و دستورالعمل آن تدوین گردیده است که در مرحله تصویب در کمیته تدوین مقررات می باشد. استفاده از خدمات صنعت بیمه، خطوط اعتباری بانک‌ها، اخذ ضمانت‌نامه‌ها، اعمال سقف تعهدات، اخذ ودایع و غیره نیز به عنوان سایر راهکارهای پوشش ریسک اتاق پایاپای، برخی در مرحله عملیاتی و برخی در حال بررسی و مطالعه است.

حیطه‌های عملیاتی جدید شرکت سپرده‌گذاری مرکزی

پذیرش انجام فرآیندهای پس از معاملات فرابورس ایران: شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه از سال ۱۳۸۸، فرآیندهای پس از معاملات فرابورس را نیز در کنار خدمات پس از معاملات بورس اوراق بهادار بر عهده گرفت. در این راستا ضمن ارائه خدمات مربوط به تسویه و پایاپای اوراق بهادار معامله شده در بازارهای فرابورس، خدمات پرداخت سود سهام و اوراق مشارکت و افزایش سرمایه شرکت‌های لیست شده در فرابورس را نیز در دستور کار خود قرار داد. در ضمن با استناد به ماده ۹۹ قانون برنامه پنجم توسعه یعنی لزوم معامله سهام تمام شرکت‌های سهامی عام در بازار سرمایه، شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، خدمات دیگری نیز مختص فرابورس ارائه می نماید که از آن جمله می‌توان به خدمات مربوط ابزارهای نوین مالی فرابورس، خدمات مربوط به بازار پایه و خدمات مربوط به بازار سوم فرابورس اشاره کرد.

اقدامات انجام شده جهت انجام فرآیندهای پس از معاملات ابزارهای مالی جدید: تاکنون ابزارهای مالی جدیدی در بازار سرمایه ایران به کار گرفته شده است. قراردادهای آتی و صکوک از جمله این ابزارها هستند. همچنین از ابزارهای مالی نوینی که قرار است در آینده نزدیک در بازار سرمایه ایران مورد معامله قرار بگیرد می‌توان به قراردادهای اختیار معامله (آپشن) نیز اشاره کرد. با استناد به قوانین و مقررات، شرکت سمات در قبال این ابزارها مسوولیت‌ تسویه و پایاپای و به طور کلی انجام فرآیندهای پس از معاملات را بر عهده دارد. بر همین اساس شرکت سپرده‌گذاری اقداماتی را در این حوزه به انجام رسانده است که عبارتند از:

امور پس از معاملات قرارداد آتی: معاملات قراردادهای آتی سهام در سوم مرداد ماه سال ۱۳۸۹ روی دو سهم پایه بانک کارآفرین و بانک پارسیان در «سامانه سما» آغاز شد. در حال حاضر تعداد قراردادهای آتی روی سهام پایه به ۱۴ شرکت رسیده است. شرکت سپرده‌گذاری مرکزی انجام امور پس از معاملات قراردادهای آتی سهام را از ابتدای تاسیس تاکنون بر عهده داشته است. برای این منظور شرکت «سمات» اقدامات ذیل را انجام می‌دهد:

۱. تعیین بانک عامل جهت افتتاح حساب عملیاتی کارگزار

۲. تعیین ارزش و نوع وثیقه و اخذ آن جهت پوشش تعهدات کارگزاران در قبال اتاق پایاپای

۳. تسویه روزانه

۴. تسویه نهایی

امور پس از معاملات اوراق بهادار اسلامی (صکوک): با تصویب دستورالعمل انتشار اوراق اجاره به عنوان نخستین اوراق بهادار اسلامی بعد از اوراق مشارکت در ایران و به عنوان یکی از پرکاربردترین صکوک مورد معامله در دنیا، شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه در تاریخ ۱۱/۵/۱۳۸۹ با هدف تاسیس، اداره و راهبری نهادهای واسط تاسیس گردید. با توجه به ارتباط تنگاتنگ فعالیت‌های این نهاد بازار سرمایه با شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه، ۴۹ درصد سهام این شرکت که با ماهیت سهامی خاص فعالیت می‌کند، در اختیار شرکت سمات قرار گرفت. شرکت سپرده‌گذاری مرکزی در قبال اوراق بهادار اسلامی یا صکوک وظیفه عاملیت پرداخت را در کنار امانت‌پذیری اسناد، مدارک و قراردادهای مربوط به انتشار اوراق بهادار اسلامی یا صکوک بر عهده دارد. تاکنون پنج مورد اوراق اجاره توسط شرکت‌های هواپیمایی ماهان (دو مورد انتشار)، بانک سامان و سرمایه‌گذاری امید (هر کدام یک مورد انتشار) به ارزش حدودا ۳۶۶۵ میلیارد ریال با نرخ سودی معادل ۱۷ تا ۵/۱۷ درصد منتشر شده است که شرکت سمات ضمن امانت‌پذیری اسناد و مدارک مربوط به این قراردادها، سود اوراق را نیز در سررسیدهای معین پرداخت نموده است.

قرارداد اختیار معامله: از جمله برنامه‌های شرکت در خصوص پایاپای معاملات، انجام وظایف پس از معاملات قراردادهای اختیار معامله می باشد که شرکت در این خصوص در حال بررسی و مطالعات لازم است.

فعالیت‌های مربوط به توسعه شرکت

تاسیس صندوق تضمین تسویه معاملات بورس اوراق بهادار و فرابورس: مطابق بند ۷ اساسنامه شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه، از بهمن ماه سال ۱۳۸۷ طراحی و تدوین دستورالعمل صندوق تضمین تسویه در دستور کار واحد تحقیق و توسعه قرار گرفت. از آن جایی که این خدمت برای اولین بار در سطح بازارهای مالی ایران در حال شکل گیری بود مطالعات گسترده‌ای از بررسی خدمات مشابه در نهادهای تسویه سایر کشورها از جمله تاکاس بانک ترکیه، اتاق پایاپای لندن، نهاد تسویه اردن، یونان، مالزی و غیره تا به کار بستن توصیه‌های مراجع بین‌المللی انجام گرفت. موازی با مطالعات تطبیقی، بررسی وضعیت جاری پایاپای و تسویه بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران و حتی بورس کالای ایران نیز برای طراحی بهینه این خدمت انجام گرفت. حاصل تلاش‌های فوق تدوین دستورالعمل صندوق تضمین تسویه مطابق با نیازهای بازار سرمایه و فرآیندهای روزآمد می باشد که هم اکنون در صدر برنامه‌های کمیته تدوین مقررات سازمان بورس و اوراق بهادار قرار دارد.

انجام فرآیندهای پس از معاملات بورس کالای ایران: طبق قوانین و مقررات مربوط به بازار سرمایه کلیه فعالیت‌های پس از معاملات بازارها و ابزارهای مختلف مالی باید به صورت مرکزی در نهاد سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه انجام شود. بر اساس این تکلیف قانونی، به منظور انجام فرآیندهای بورس کالای ایران برنامه شناخت فرآیند‌های پس از معاملات این بورس از زمستان سال ۱۳۸۶ در دستور کار شرکت قرار گرفت و مورد بررسی دقیق کارشناسان شرکت قرار گرفت. بر این اساس شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه آمادگی بر عهده گرفتن فرآیندهای پس از معاملات بورس کالا را دارد و در آینده نزدیک با انجام تفاهمات باقیمانده میان شرکت سمات و شرکت بورس کالای ایران، امور پس از معاملات بورس کالا نیز به شرکت سمات منتقل خواهد شد.

پذیرش اعضای پایایای و تنظیم فرآیندهای مربوطه: از آن‌جا که فرآیند پایاپای و تسویه وظیفه تخصصی اتاق پایاپای بازارهای مالی می باشد، مشارکت‌کنندگان آن باید از ویژگی‌ها و شرایط ویژه‌ای برخوردار باشند تا بتوانند علاوه بر همراهی عملیاتی با اتاق پایاپای، همگام با پیشرفت‌های بازار سرمایه وظایف خود را به خوبی به انجام رسانند. این امر از زمستان ۱۳۸۷ در دستور کار شرکت قرار گرفته و مطالعات و بررسی‌های آن در حال پیگیری است.

تسویه الکترونیک

با ظهور سیستم‌های الکترونیک پرداخت و سرعت و دقت استفاده از آنها، از بدو تاسیس شرکت استفاده از این خدمات مورد تاکید و توجه بوده است. همچنین تسویه الکترونیک امکان استفاده از چند بانک تسویه را تسهیل می‌نماید و خدمات متنوع‌تری را در اختیار مشارکت کنندگان قرار می دهد. با وجود اینکه راه‌اندازی سیستم‌هایی که مطابق با نیازهای شرکت باشد در شبکه بانکی زمان بر بوده است اما با تلاش‌های صورت گرفته امکان پرداخت سود شرکت‌هایی که خدمات امور سهام خود را به شرکت سپرده‌گذاری سپرده اند، از طریق خدمات پرداخت دسته‌ای سامانه تابان بانک مرکزی صورت می‌گیرد.

اعمال سقف تعهدات ایجاد شده از سوی اعضا

یکی از مهم‌ترین رویکردها در مدیریت ریسک‌های تسویه، آگاهی از ریسک‌های موجود به صورت لحظه‌ای می باشد بنابراین اتاق پایاپای باید به گونه‌ای قادر به مدیریت ریسک و سقف تعهدات ایجاد شده از سوی اعضا باشد تا بتواند همواره ریسک‌ها را در کنترل خود داشته و برای مقابله با آنها برنامه‌های مناسب را تدوین نماید. بدین جهت شرکت سمات برنامه‌هایی برای اعمال سقف تعهدات ایجاد شده از سوی اعضا در میان مدت در دستور کار دارد.

استفاده از بیمه در پوشش ریسک‌های تسویه: استفاده از خدمات صنعت بیمه نیز از دیگر برنامه‌هایی است که از سوی شرکت سمات برای پوشش ریسک‌های ایجاد شده از سوی اعضا و همچنین ریسک‌های عملیاتی ثبت و سپرده‌گذاری مد نظر قرار گرفته است. در این زمینه مذاکراتی نیز با شرکت‌های بیمه صورت گرفته است.

* روابط عمومی سپرده‌گذاری مرکزی