بخش مقدماتی- تفکیک وظایف معاملات و وظایف پس از معاملات: با تصویب قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران در آذر ماه ۱۳۸۴ باب جدیدی در بازار سرمایه کشور گشوده شد که شالوده آن تفکیک دو رکن نظارت و اجرا است. بر این اساس در ایران فرآیند قانونی و اجرایی شرکتی شدن (Demutualization) آغاز شد و شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (سهامی عام) و سایر نهادهای اجرایی با مشارکت نهادهای مالی و سرمایه‌گذاران حقیقی و غیره تشکیل شدند. سازمان بورس و اوراق بهادار نیز با واگذاری تدریجی وظایف اجرایی که به صورت سنتی بر عهده داشت فعالیت‌های نظارتی خود را آغاز کرد و در این راستا برای اعمال بهتر کنترل‌های داخلی، وظایف معاملات از وظایف پس از معاملات تفکیک شد و وظایف پس از معاملات بازارهای مالی بر عهده شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه قرار داده شد. وظایف پس از معاملات بازارهای مالی شامل ثبت و سپرده‌گذاری اوراق بهادار و پایاپای و تسویه معاملات انجام شده در بازارهای مالی است که مشروح آن شامل نگهداری اطلاعات پایه اوراق بهادار، سهامداران و سایر بازیگران بازارهای مالی، اطلاعات دارایی سهامداران، جزئیات مربوط به معاملات انجام شده در بازارهای مالی، پایاپای و محاسبه تعهدات طرفین معامله و تسویه تعهدات و ساز و کارهای تسهیل و تضمین تسویه و غیره می‌شود. همان طور که از عناوین فعالیت‌های شرکت پیداست، وظایف این شرکت چه در مورد ثبت و سپرده‌گذاری اوراق بهادار و چه در زمینه پایاپای و تسویه وجوه معاملات بازارهای مالی، از آن جا که مستقیما حافظ منافع سرمایه‌گذاران است و بقا و تداوم بازارهای مالی را فراهم می‌کند، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بنابراین از این پس طی سلسله مطالبی با وظایف پس از معاملات که بر عهده شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه است یا به عبارت بهتر با آنچه که پس از انجام معاملات در بازارهای مالی روی می‌دهد و بخش عظیم تری از آن چه در ظاهر بازارها قابل مشاهده است آشنا خواهیم شد.

بخش اول- نقش اتاق پایاپای: همزمان با پیشرفت صنعت مالی و ساختار یافتن بازارهای آن، شاهد رشد روز افزون شمار فعالان این حوزه هستیم. با افزایش شمار فعالان و در نتیجه افزایش تعداد و حجم معاملات، تبادل یک به یک پول و ابزارهای مالی میان خریداران و فروشندگان چالشی جدی و چه بسا امکان‌ناپذیر به شمار می‌رود. به همین جهت متولیان بازارهای مالی به دنبال ساز و کارهایی برای روان سازی این فرآیندها هستند و بیشتر از خدمات نهادی به نام اتاق پایاپای (Clearing House) که وظیفه تمرکز و تسهیل این تبادلات را بر عهده دارد بهره می‌جویند. در جریان پول و ابزارهای مالی میان خریدار و فروشنده پس از بسته شدن معامله میان آنها، اتاق پایاپای نقش واسط و در بازارهای پیشرفته تر حتی نقش ضامن را در جابه‌جایی پول و ابزار مالی ایفا می‌کند. اتاق پایاپای به عنوان یک نهاد تخصصی مرکزی در بازارهای مالی نمی‌تواند و نباید با تعداد بی شمار فعالان این حوزه اعم از خریدار و فروشنده در تبادل و تعامل باشد بلکه این فعالان همان طور که از طریق نمایندگانی به نام کارگزاران در این بازارها معامله می‌کنند باید از طریق نمایندگانی به نام اعضای اتاق پایاپای تعهدات پولی و ابزار مالی خود در معاملات را ایفا کنند. البته خریداران و فروشندگان، بیشتر از وجود چنین نمایندگانی (اعضای پایاپای) بی‌اطلاع هستند زیرا همان کارگزاران از طرف آنها این وظیفه را انجام می‌دهند و حتی متعهد می‌شوند. بنابراین در لایه زیرین بازارهای مالی ساز و کارهای مهمی در جریان است که وظیفه تسهیل و تضمین کارآمدی و اعتبار بازارها را بر عهده دارند. به طور خلاصه، پس از انجام معامله، پول و ابزارهای مالی از کانال کارگزاران، اعضای اتاق پایاپای و اتاق پایاپای میان خریدار و فروشنده جابه‌جا می‌شود. شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه هم اکنون عهده دار اداره اتاق پایاپای معاملات بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، قراردادهای آتی سهام و صکوک اجاره است و در آینده‌ای بسیار نزدیک تمام بازارهای مالی ایران خواهد بود. در بخش‌های بعدی بیشتر با چگونگی جابه‌جایی پول و ابزارهای مالی میان خریداران و فروشندگان و نقش شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه آشنا خواهیم شد.

بخش دوم- خالص سازی: در بخش اول و در توصیف نقش اتاق پایاپای در بازارهای مالی دیدیم که خریدار و فروشنده به صورت رو در رو و یک به یک اقدام به جابه‌جایی پول و ابزار مالی پس از انجام معامله نمی‌کنند بلکه کارگزاران و اعضای پایاپای به نمایندگی از طرف آنها این کار را از طریق اتاق پایاپای بازارهای مالی انجام می‌دهند.

به این ترتیب هر کارگزار یا عضو پایاپای می‌تواند نماینده چندین مشتری اعم از خریدار یا فروشنده باشد که باید پول یا ابزار مالی را به طرف مقابل تحویل دهند. بدیهی است که با حرکت پول در یک سو و از خریدار به فروشنده، ابزار مالی در سوی مخالف و از فروشنده به خریدار حرکت می‌کند. بنابراین کارگزار یا عضو پایاپای به ازای معاملات هر خریدار یا فروشنده بدهکار یا بستانکار پول و ابزار مالی است. معمولا برای سهولت تسویه معاملات، این بدهکاری‌ها و بستانکاری‌ها در سطح هر کارگزار یا عضو پایاپای برای پول و ابزار مالی مشابه خالص‌سازی (Netting) می‌شود و تنها یک کمیت بدهکاری یا بستانکاری در مقابل اتاق پایاپای برای پول و ابزارهای مالی مشابه باقی می‌ماند که کارگزار یا عضو پایاپای این کمیت خالص شده را تسویه می‌کند. بدیهی است که در یک سطح پایین‌تر مشتری نیز اقدام به تسویه تعهدات خود با کارگزار (عضو پایاپای) می‌کند. به طور خلاصه، در بازارهای مالی ساختار یافته با توجه به حجم و تعداد معاملات، ساز و کارهای تبادلات پولی و ابزارهای مالی پس از انجام معامله به گونه‌ای است که کمترین حجم و تعداد تراکنش و جابه‌جایی صورت پذیرد. برای مثال هم اکنون شرکت سپرده‌گذاری اوراق بهادار و تسویه وجوه به عنوان متولی فعالیت‌های پس از معاملات بازارهای مالی ایران، تعهدات وجوه ناشی از معاملات انجام شده در بورس اوراق بهادار تهران را در سطح اعضا و تعهدات اوراق بهادار مربوطه را در سطح مشتریان خالص سازی می‌نماید. در بخش بعد درباره زمان‌بندی این فرآیندها صحبت خواهیم کرد.

بخش سوم- دوره تسویه: در بخش‌های قبلی و در توصیف نقش اتاق پایاپای در بازارهای مالی دیدیم که خریدار و فروشنده به صورت رو در رو و یک به یک اقدام به جابه‌جایی پول و ابزار مالی پس از انجام معامله نمی‌کنند بلکه کارگزاران و اعضای پایاپای به نمایندگی از طرف آنها این کار را از طریق اتاق پایاپای بازارهای مالی انجام می‌دهند. هر کارگزار یا عضو پایاپای نماینده چندین مشتری است که تعهدات مشتریان در سطح اعضای پایاپای خالص سازی می‌شود. تمامی این فرآیند‌ها و سایر سازو‌کارهایی که در بخش‌های بعدی بدان‌ها پرداخته خواهد شد مستلزم صرف زمان و بررسی‌های ویژه هستند و معمولا مدتی از بستن معامله میان خریدار و فروشنده طول می‌کشد تا این بررسی‌ها و فرآیندها تکمیل شود. بنابراین معاملات هر روز معمولا چند روز معین پس از معامله تسویه و تبادلات پول و ابزار مالی انجام می‌شود. این دوره بسته به اینکه اتاق‌های پایاپای از چه ساز و کارهایی استفاده کنند و برای بازارهای مختلف متفاوت است. برای مثال این دوره برای تسویه پولی معاملات انجام شده در بورس اوراق بهادار تهران، از سوی شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه سه روز کاری اتخاذ شده است، یعنی تبادلات پولی میان اعضای پایاپای نماینده خریدار و اعضای پایاپای نماینده فروشنده سه روز پس از انجام معامله صورت می‌گیرد. اما مطابق مقررات بازار سرمایه ایران خریداران موظف هستند برای جلوگیری از قصور و شکست فرآیند تسویه قبل از انجام معامله وجه معامله را به حساب کارگزار خود واریز کنند. فروشندگان نیز سه روز پس از انجام معامله می‌توانند انتظار دریافت وجه خود از کارگزاری را داشته باشند. از آنچه در این بخش بیان شد به آسانی می‌توان دریافت که فرآیندهای تسویه معاملات با ریسک قصور هر یک از طرفین معامله اعم از خریدار و فروشنده در ایفای تعهدات خود در پرداخت پول یا ارائه ابزار مالی روبه‌رو است. اتاق‌های پایاپای برای مقابله با این قبیل ریسک‌ها ساز و کار‌های مدیریتی اتخاذ می‌کنند که در بخش‌های بعدی بدان خواهیم پرداخت.

بخش چهارم- تبادل مالکیت اوراق بهادار:در بخش‌های قبلی دیدیم که پس از گذشت تعداد معینی روز از روز معامله تعهدات طرفین معامله در تبادلات پول و ابزار مالی تسویه می‌شود و همچنین به نقش واسط اتاق پایاپای و اعضای آن در این تبادلات اشاره کردیم. این تعهدات شامل پرداخت پول از سوی خریدار و نماینده وی (عضو پایاپای خریدار) و تحویل اوراق بهادار از سوی فروشنده و نماینده وی (عضو پایاپای فروشنده) به اتاق پایاپای جهت نهایی شدن معاملات و تکمیل جابه‌جایی پول و مالکیت ابزار مالی است. آنچه در این جا بدان خواهیم پرداخت جابه‌جایی مالکیت اوراق بهادار میان خریدار و فروشنده است. در ابتدای تاسیس بورس‌ها رسم بر این بود که پس از انجام معامله، سوابق معامله برای درج در امور سهام شرکت ناشر اوراق بهادار ارسال می‌شد و اعمال تغییر مالکیت از فروشنده به نام خریدار بسیار زمان بر بود و گاه ماه‌ها به طول می‌انجامید. اما هم اکنون ناشران اوراق بهادار اقدام به سپرده کردن سهام خود نزد شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه می‌کنند تا به نمایندگی از سوی آنها اقدام به نگهداری مشخصات سهامداران و میزان سهام تحت مالکیت آنها بکنند. شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه نیز مشخصات سهامداران و دارایی آنها را به صورت ثبت‌های دفتری و نه اوراق بهادار فیزیکی نگهداری می‌کنند. با ظهور رایانه و بهره‌گیری از آن در صنعت مالی، ثبت‌های دفتری نیز به صورت سوابق الکترونیک با امنیت بالا انجام و دارایی مشتریان نزد ترتیبات بورس‌ها به صورت کاملا غیر‌فیزیکی نگهداری می‌شود. غیر‌فیزیکی بودن و ثبت‌های دفتری الکترونیک این امکان را فراهم می‌کند تا مدت کوتاهی پس از انجام معامله تغییر مالکیت به صورت مکانیزه روی دهد و امکان معامله مجدد سهام به سرعت و پس از گذشت دوره تسویه فراهم شود. در بخش بعدی درباره مدیریت ریسک‌های تسویه سخن خواهیم گفت.

بخش پنجم - مدیریت ریسک تسویه: در بخش‌های قبلی دیدیم که خریداران و فروشندگان از طریق نمایندگان خود، کارگزاری‌ها و اعضای پایاپای اقدام به تسویه تعهدات خود از طریق اتاق پایاپای در روز تسویه می‌کنند. اما در معامله در بازار‌های مالی از جمله بورس سهام نیز امکان دارد یکی از طرفین معامله، خریدار یا فروشنده، از انجام تعهدات خود در قبال معامله سر باز زنند و به ترتیب در ارائه پول و ابزار مالی در موعد تسویه قصور کرده و موجب ابطال معامله شوند؛ اما اغلب چنین امری در این بازارهای ساختار‌مند رخ نمی‌دهد زیرا با پیشرفت صنعت مالی روش‌هایی از طرف بورس‌ها و اتاق‌های پایاپای و گاه مشترکا اتخاذ می‌شود تا هر چه بیشتر انسجام بازارهای مالی حفظ شده و قصور تعداد اندکی از مشتریان منجر به از هم گسستگی بازار و از دست رفتن قابلیت اطمینان آن نشود. روش‌های بسیار زیادی در این زمینه به کار گرفته می‌شود و گاهی حتی اتاق پایاپای با اطمینان از روش‌های اتخاذ شده تسویه معاملات را کاملا تضمین می‌کند. تضمین تسویه معاملات شامل گردآوری منابع عظیم مالی در قالب صندوق‌های تضمین تسویه (صندوق تضمین تسویه معاملات بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران در شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه که عهده‌دار اداره اتاق پایاپای این بازارها است، در شرف تاسیس است) و سایر ودایع و اتخاذ رویه‌های عملیاتی پیچیده است. پس پرداخت کارمزدهای معامله از سوی مشتریان بی‌جهت نیست؛ زیرا ساز و کارهای متعدد و پیچیده‌ای برای حفظ منافع آنها و پیوستگی بازار‌ها در سطوح غیر‌قابل رویت بازارها در جریان است و مشتریان هنگام انجام معامله هزینه اندکی جهت بهره‌گیری از این خدمات می‌پردازند.