رضا نوحی ‌حفظ‌آباد*

مطابق بند «د» ماده ۴ قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید به منظور تسهیل در اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری ملزم به داشتن حداقل یک رکن اجرایی و یک رکن ناظر به عنوان بازرس/ حسابرس می‌باشند. تاکید قانون‌گذار بر وجود رکن ناظر ناشی از دغدغه‌ای بوده است که نسبت به صیانت از حقوق سرمایه‌گذاران وجود داشته است. در فرآیند تشکیل صندوق‌های سرمایه‌گذاری، مدیر صندوق و ضامن به عنوان اعضای گروه اجرایی صندوق و حسابرس و متولی صندوق به عنوان اعضای گروه نظارتی صندوق ملزم به ارائه صورت‌های مالی، سوابق حرفه‌ای و میزان توانمندی مالی و تخصصی متناسب با وظایف خواسته شده هستند و عدم ارتباط مالکیتی یا نفوذ غیر مالکیتی میان ارکان اجرایی و نظارتی و همچنین احراز قابلیت‌های لازم برای ارکان صندوق، نکات کلیدی در صدور موافقت اصولی صندوق‌ها به‌شمار می‌روند. چارچوب کلی‌ که بر مبنای آن صندوق‌های سرمایه‌گذاری اداره می‌شوند، اساسنامه و امیدنامه آنها است. اساسنامه‌ای که انجام امور مرتبط با صندوق و روابط بین ارکان با یکدیگر و با سرمایه‌گذاران بر اساس آن انجام می‌پذیرد، مورد قبول تمامی ارکان صندوق بوده و ارکان صندوق نسبت به انجام وظایفی که در اساسنامه بر عهده آنان گذاشته شده است، مکلفند. تدوین اساسنامه صندوق‌های سرمایه‌گذاری به گونه‌ای بوده است که وظایف تک‌تک ارکان با جزئیات در آن تشریح شده و مسوولیت‌ها و اختیارات هر یک از آنان به روشنی تصریح شده است. علاوه بر موارد فوق، در اساسنامه و امیدنامه صندوق‌های سرمایه‌گذاری حداقل و حداکثر تعداد واحدهای سرمایه‌گذاری ارکان صندوق و سایر سرمایه‌گذاران، مراحل پذیره‌نویسی اولیه، نحوه محاسبه خالص ارزش، قیمت ابطال و قیمت صدور واحدهای سرمایه‌گذاری، ترکیب دارایی‌های صندوق، نحوه معاملات اوراق بهادار به نام صندوق، هزینه‌های صندوق، چگونگی اطلاع‌رسانی و مرجع رسیدگی به تخلفات و اختلافات به تفصیل شرح داده شده و با تصویب آیین‌نامه اجرایی ماده ۱۴ قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید، مجازات متناظر با هر یک از تخلفاتی که ممکن است به علت عدم اجرای صحیح اساسنامه و امیدنامه صندوق از سوی ارکان صندوق انجام پذیرفته باشد، تعیین شده است.

همانطور که شراکت مدیر صندوق به نسبت سهم مشخص در واحدهای سرمایه‌گذاری موجب افزایش انگیزه مدیر صندوق برای کسب بازدهی بالاتر و سرمایه‌گذاری مطمئن‌تر شود، ممانعت ارکان نظارتی از داشتن واحدهای سرمایه‌گذاری در صندوقی که وظیفه نظارت بر آن را دارند، باعث عدم وابستگی رکن نظارتی به رکن اجرایی صندوق شده و موجب می‌شود تا رکن ناظر با استقلال بیشتری بر عملکرد ارکان اجرایی نظارت کند. متولی صندوق، وظیفه نظارت بر حسن اجرای مفاد اساسنامه و امیدنامه صندوق را بر عهده داشته و ضمن انجام بررسی‌های دوره‌ای، در صورتی که هر یک از ارکان در انجام وظایف خود کوتاهی کرده باشند، مکلف است با اعلام موارد مذکور به سازمان بورس و اوراق بهادار زمینه اجرای مجازات‌های مقرر در آیین‌نامه اجرایی ماده ۱۴ قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید را فراهم ساخته و از حقوق سرمایه‌گذاران و ذینفعان محافظت به عمل آورد.

نظارت بر عملکرد صندوق‌های سرمایه‌گذاری به نظارت ارکان نظارتی صندوق محدود نشده و کارشناسان سازمان بورس و اوراق بهادار از طریق کنترل مداوم نرم‌افزار صندوق‌ها، اخذ چک لیست‌هایی که متولیان صندوق‌ها ملزم به تکمیل و ارائه آن در مقاطع سه‌ماهه هستند و انجام بازدیدهای حضوری بر عملکرد صندوق‌های سرمایه‌گذاری نظارت می‌کنند. از نظر ساختار هزینه‌ای، شکل‌گیری و رشد صندوق‌های سرمایه‌گذاری در بستر ظرفیت‌های موجود ارکان صندوق از تحمیل هزینه‌های اضافی که کاهنده سود سرمایه‌گذاران است، جلوگیری می‌کند. به نحوی که میزان هزینه‌های صندوق‌های سرمایه‌گذاری مطابق با اساسنامه و امیدنامه صندوق مشخص بوده و هیچ‌یک از ارکان نمی‌تواند علاوه بر‌ آنچه که در اساسنامه و امیدنامه صندوق عنوان شده است، مخارج دیگری را به صندوق تحمیل کند. درآمدهای ارکان اجرایی و نظارتی از صندوق سرمایه‌گذاری محدود به درصدی از متوسط خالص ارزش سالانه صندوق سرمایه‌گذاری یا بخشی به عنوان مبلغ ثابت در طول یک‌سال مالی است. درآمد ارکان نظارتی صندوق به صورت مبلغ ثابت و بعضا درصدی از خالص ارزش دارایی‌های صندوق سرمایه‌گذاری در مقاطع معین از محل دارایی‌های صندوق پرداخت شده و کارمزد مدیر، متولی و ضامن صندوق هر سه ماه یک‌بار به میزان ۹۰ درصد قابل پرداخت است و باقی‌مانده در پایان هر سال مالی پرداخت می‌شود. ارکان صندوق مبالغ مذکور را در قبال به کارگیری امکانات مورد نیاز برای انجام فعالیت‌های صندوق دریافت می‌کنند و به غیر از آنچه که در اساسنامه و امیدنامه صندوق جزو هزینه‌های صندوق محسوب می‌شود، هیچ‌یک از هزینه‌های مربوط به اجاره ساختمان، هزینه استهلاک، هزینه حقوق کارکنان، بیمه کارکنان، سایر هزینه‌های پرسنلی و هزینه‌های مالی ارکان که در قبال انجام وظایف مربوط به صندوق سرمایه‌گذاری پرداخت می‌کنند، به حساب صندوق سرمایه‌گذاری نمی‌تواند منظور شود.

از سویی دیگر، تضمین نقدشوندگی کل واحدهای سرمایه‌گذاری امتیاز ویژه‌ای است که صندوق‌های سرمایه‌گذاری را از دیگر ابزار‌های مالی‌ متمایز کرده است و با وجود اینکه در بیشتر نقاط جهان تضمین‌نقدشوندگی برای حداکثر ۲۰ درصد از کل واحدهای سرمایه‌گذاری انجام می‌پذیرد، اما در ایران ضامن نقدشوندگی، تضمین ۱۰۰ درصد واحدهای سرمایه‌گذاری را عهده‌دار شده است.

بدیهی است سرمایه‌گذاری در صندوق‌های سرمایه‌گذاری همچون هر گزینه دیگر سرمایه‌گذاری نیازمند داشتن دیدگاه بلندمدت و یا میان ‌مدت و بی‌توجهی به هیجانات مقطعی بازار سرمایه است. تفاوت مثبت قابل توجه متوسط بازده ۲/۱۲ درصدی مجموع صندوق‌های سرمایه‌گذاری که حجم دارایی آنها بیش از ۹۳ درصد کل دارایی‌های صندوق‌های سرمایه‌گذاری را تشکیل می‌دهد با بازده ۲۱/۸ درصدی بازار بورس از ابتدای سال جاری تا پایان آبان‌ماه گویای عملکرد صندوق‌های سرمایه‌گذاری در دوره مذکور بوده است. نظر به آگاه‌سازی مداوم، سریع، آسان، در دسترس، کم‌هزینه، قابل اتکا و مورد اعتماد بودن برای عموم سرمایه‌گذاران و دست‌اندرکاران، فصل جداگانه‌ای در اساسنامه صندوق‌ها برای اطلاع‌رسانی در نظر گرفته شده است. مطابق اساسنامه صندوق‌های سرمایه‌گذاری، مدیر صندوق باید به منظور ارائه خدمات اینترنتی به سرمایه‌گذاران، تارنمای مجزایی برای صندوق طراحی کند و یا بخشی از تارنمای خود را به این امر اختصاص دهد. نشانی تارنمای مذکور در امیدنامه صندوق موجود بوده و متن کامل و تغییرات انجام شده در اساسنامه و امیدنامه در تارنمای صندوق قابل دسترسی و مشاهده رایگان است. سایر اطلاعاتی که مدیر صندوق باید در مقاطع اعلام شده ارسال و اعلام کند، عبارتند از:

• اطلاعات بازدهی صندوق شامل بازدهی سالانه صندوق از ابتدای تاسیس تا پایان سال شمسی گذشته به تفکیک هر سال شمسی، بازدهی سالانه صندوق از ابتدای سال شمسی جاری تا تاریخ گزارش به طور روزانه، بازدهی صندوق در یک سال، سه ماه، یک ماه و یک هفته گذشته و نمودار بازدهی هفتگی صندوق از ابتدای تاسیس در مقایسه با نمودار بازدهی هفتگی کل بورس اوراق بهادار تهران و به روز رسانی آن در پایان هر هفته؛

• سهم مجموع پنج ورقه بهاداری که در پایان روز بیشترین درصد از دارایی صندوق را به خود اختصاص داده‌اند؛

• خالص ارزش روز، قیمت صدور و قیمت ابطال هر واحد سرمایه‌گذاری؛

• خالص ارزش آماری هر واحد سرمایه‌گذاری در پایان هر روز؛

• تعداد واحدهای سرمایه‌گذاری صادر شده و ابطال شده در هر روز و از ابتدای شروع فعالیت صندوق تا پایان آن روز و تعداد واحدهای سرمایه‌گذاری نزد سرمایه‌گذاران در پایان هر روز؛

• گزارش عملکرد و صورت‌های مالی صندوق در دوره‌های سه ماهه، شش ماهه، نه ماهه و سالانه؛

• کلیه گزارش‌هایی که به تشخیص سبا تهیه و ارائه آنها ضروری باشد.

آنچه که سرعت و دقت بالای جمع‌آوری و ارائه اطلاعات مالی صندوق‌های سرمایه‌گذاری سبب شده است، استفاده از نرم‌افزارهایی است که گام به گام با توسعه صندوق‌ها رشد یافته‌اند و متناسب با نیازهای اجرایی و نظارتی صندوق‌ها به ارائه خدمات مورد نیاز اقدام کرده‌اند. در حال حاضر تمامی اسناد حسابداری و مراحله محاسبه خالص ارزش فعلی هر واحد سرمایه‌گذاری به‌صورت برخط و با بهره‌گیری از پایگاه‌های داده‌های سامانه معاملات بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس انجام می‌پذیرد. کارکرد صحیح نرم‌افزارهای فوق به قدری با اهمیت است که در مواقع اعطای مجوز صندوق‌های سرمایه‌گذاری از انواع جدید، قابلیت بالای نرم‌افزارهای مورد استفاده جهت انجام فعالیت‌های صندوق‌ جزو الزامات اساسی برای دریافت مجوز تاسیس یا فعالیت صندوق سرمایه‌گذاری است. بی‌شک با توجه به استقبال سرمایه‌گذاران از سرمایه‌گذاری در صندوق‌های سرمایه‌گذاری و توسعه دامنه سرمایه‌گذاران به اقشار مختلف اجتماع، ضمن قبول مسوولیت فراهم کردن ساختارهای لازم برای انجام وظیفه آگاه‌سازی سرمایه‌گذاران توسط متولیان امر، از سرمایه‌گذاران نیز انتظار می‌رود تا به منظور اطلاع هر چه بیشتر از نحوه کارکرد صندوق‌های سرمایه‌گذاری و حقوق خود از امکانات اطلاع‌رسانی موجود، با مراجعه به تارنماهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری و سایر تارنماهایی که به همین منظور طراحی شده است، دریغ نکنند.

*کارشناس مدیریت نظارت بر نهادهای مالی