جواد بستانیان*

متن پیشنهادی اساسنامه شرکت بورس اوراق بهادار جهت اطلاع عمومی منتشر شده است. طبق تبصره یک ماده ۴۸ اساسنامه پیشنهادی انتخاب بازرس، حسابرس به‌طور متوالی فقط تا دوبار بلامانع شناخته شده است. با توجه به اینکه این محدودیت در قانون اوراق بهادار نیز منظور شده است و ضمنا اساسنامه یادشده ناخودآگاه الگوی تعداد دیگری اساسنامه قرار خواهد گرفت و علاوه‌بر آن برخی از صاحبکاران نیز چنین برداشتی نسبت به تداوم کار حسابرسان به مدت طولانی دارند، نگارنده بر آن شد که موضوع تغییر ادواری حسابرس را در این نوشته مورد بحث قرار دهد:

یکم ، چنانچه حسابرسان وظیفه خود را طبق استانداردهای حسابرسی انجام دهند، به‌دلیل آنکه برنامه‌ریزی، میزان و زمان انجام رسیدگی‌ها باید مبتنی بر شناخت از واحد مورد رسیدگی باشد، برای شناخت فعالیت، شناسایی و ثبت روش‌های انجام کار، آشنایی با قوانین و مقررات خاص حاکم بر فعالیت شرکت و شناخت ریسک‌های مختلف، در سال نخست مسوولیت خود، زمان و هزینه زیادی متحمل می‌شوند و تغییر حسابرس موجب تحمل این هزینه به وسیله حسابرس جدید و در نتیجه شرکت خواهد شد، حال چنانچه چنین هزینه‌ای صرف نشود، حسابرسی بر طبق استانداردهای حسابرسی انجام نخواهد شد.

دوم ،‌ حسابرسان اطلاعات و مدارک خاصی را که همواره ممکن است مورد نیاز آنان باشد، از شرکت دریافت و در پرونده دائمی حسابرسی نگهداری می‌کنند. اساسنامه، مدارک ثبت و تغییرات شرکت، مقررات حاکم بر فعالیت‌ها، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها، نمودار سازمانی، روش‌های انجام کار، نمونه برگه‌‌های مورد استفاده در شرکت و نظایر آن از جمله این اطلاعات و مدارک هستند. تغییر حسابرس در دوره‌های منظم موجب تحمیل هزینه و وقت هم برای حسابرس و هم برای شرکت، خواهد شد. حتی بدون در نظر گرفتن هزینه و انرژی که حسابرسان، شرکت و کارکنان آن مصرف خواهند کرد، در صورتی که بنا باشد، حسابرس به صورت ادواری تغییر کند، به خودی خود انگیزه و دقت در جمع‌آوری این مدارک در وی کم می‌شود.

سوم، حسابرسان شواهد گردآوری شده را برای حسابرسی در پرونده جاری حسابرسی هر سال بایگانی می‌‌کنند. در نتیجه از سال دوم به بعد، هنگام حسابرسی به اطلاعات و نتایج رسیدگی سال یا سال‌های قبل دسترسی دارند. اطلاعات سال گذشته به خصوص، مرجعی با اهمیت برای افزایش شناخت حسابرس از حساب‌ها و نتایج رسیدگی به ‌آنها است. علاوه بر آن مقایسه‌ها و تحلیل‌ها براساس اطلاعات مربوط انجام می‌شود، در حالی که اگر حسابرس به چنین اطلاعاتی، آنگونه اطمینان بخش که در پرونده‌های حسابرسی سال قبل خود دارد، دسترسی نداشته باشد، ممکن است در برخی مقایسه‌ها و تحلیل‌ها اطمینان کافی نداشته باشد.

چهارم‌، حسابرسان چنانچه با تحریف‌هایی در صورت‌های مالی مواجه شوند که مجموع اثر آنها بر هر یک از عناصر صورت‌های مالی کم‌اهمیت باشد، معمولا گزارش خود را در مورد آنها تعدیل نمی‌کنند، یعنی گزارش خود را درباره آنها مشروط نمی‌کنند. این‌گونه موارد در پرونده‌های حسابرسی ضبط است. تغییر حسابرس موجب می‌شود، حسابرس جدید به این‌گونه تحریف‌ها که مشخص هم شده‌اند دسترسی نداشته باشد، مگر آنکه در رسیدگی‌های خود آنها را کشف کند که به هر حال این وضعیت نسبت به زمانی که حسابرس سال قبل، حسابرس سال‌جاری نیز هست، احتمال کمتری دارد و احتمال عدم کشف آن موارد که ممکن است همراه با تحریف‌های جدیدی که کشف می‌شود، به سطح اهمیت برسد، بیشتر است.

پنجم، با افزایش شناخت حسابرس نسبت به مجموع عوامل موثر بر صورت‌های مالی، خطر عدم کشف تحریف‌ها به وسیله حسابرس، سال به سال کمتر می‌شود. در نتیجه تغییر دوره‌ای حسابرس موجب کاهش کیفیت حسابرسی می‌شود. همین دلایل موجب می‌شود که در کشورهایی که از نظر نظام‌های حسابداری و حسابرسی در سطح پیشرفته‌ای هستند، تغییر حسابرس چندان متداول نباشد، کمااینکه مثلا در سال گذشته حسابرس بانک انگلستان پس از هفتاد سال تغییر کرد.

روشن است که چنانچه تغییر حسابرس توجیه داشته باشد، یعنی حسابرس وظیفه خود را به درستی انجام ندهد یا حق‌الزحمه نامتناسب مطالبه کند، به هر حال تغییر حسابرس منطقی خواهد بود و هم شرکت و هم حسابرس جدید هزینه‌های این تغییر را خواهند پذیرفت، اما اجباری کردن تغییر حسابرس در اساسنامه توجیه منطقی ندارد و به دلایلی که مطرح شد موجب تحمل هزینه هم برای شرکت مورد رسیدگی و هم برای حسابرس می‌شود، ضمن آن که ریسک حسابرسی را نیز افزایش می‌دهد. یافته‌های ناشی از تحقیق «آلوگ گوش» و «دوچئول مون» در سال ۲۰۰۴ میلادی در مورد رابطه بین زمان تصدی حسابرس و کیفیت حسابرسی نشاندهنده آن است که صورت‌های مالی شرکت‌هایی که حسابرس آنها به مدت طولانی به وسیله یک موسسه حسابرسی انجام شده، قابل اعتمادتر تلقی می‌شود و بسیاری از فعالان بازار سرمایه به ادامه کار یک موسسه حسابرسی به عنوان یک عامل مثبت موثر بر کیفیت حسابرسی نگاه می‌کنند.

* عضو شورای عالی جامعه حسابداران رسمی ایران