داوود جدید بناب*

استفاده از انتشار اوراق مشارکت طبق رویه معمول برای جمع‌آوری و کنترل نقدینگی در دست مردم توسط بانک مرکزی یا تامین منابع مالی لازم برای ساخت و اجرای طرح‌های بزرگ مانند، بزرگراه‌ها، سدها، نیروگاه‌ها و پتروشیمی‌ها و..... توسط دولت و شهرداری‌ها بوده است. در موارد معدودی نیز بوده که یکی از شرکت‌های بورسی برای راه‌اندازی خط تولید یا طراحی محصول جدید از این شیوه استفاده کند. فقط یکی از شرکت‌های لیزینگ در دو مرحله (یک بار با مجوز بانک مرکزی و دفعه دوم با مجوز سازمان بورس اوراق بهادار) برای تامین سرمایه در گردش، جهت توسعه فعالیت‌های خود، اقدام به انتشار اوراق مشارکت کرد. از اوراق مشارکت بانک مرکزی، به عنوان یکی از ابزار‌های غیرمستقیم سیاست پولی در ایران (مبتنی بر شرایط بازار)، نام برده شده است. در سیاست‌های پولی در مورد نقش این اوراق آمده که «اجرای بهینه سیاست‌های پولی توسط بانک مرکزی، توسط ابزار اصلی و محوری عملیات بازار باز صورت می‌گیرد که به بانک‌ها انعطاف لازم را در مدیریت نقدینگی و مداخله در بازار پولی اعطا می‌کند. به منظور توسعه و بسط عملیات بازار باز و اجرای سیاست‌های پولی از لحاظ مدیریت نقدینگی و تاثیر بر بازار پول و سرمایه، یافتن جایگزین‌های مناسب در قالب موازین شرع مقدس اسلام بعد از اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد.» اما اوراق قرضه به جهت مبتنی بودن بر بهره، اصولا در اسلام پذیرفته نیست. اما اوراق مشارکت و سهیم کردن سرمایه‌گذاران در فعالیت‌های اقتصادی و پرداخت سودهای واقعی نه تنها با مانع مواجه نبوده، بلکه مورد تشویق نیز است. ماده یک قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب۳۰/۶/۱۳۷۶ مجلس شورای اسلامی تعیین کرده به منظور مشارکت عموم در اجرای طرح‌های عمرانی انتفاعی دولت، مندرج در قوانین بودجه سالانه کل کشور و طرح‌های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی، به دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها، موسسات و نهادهای غیردولتی، موسسات عام‌المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های یاد شده از طریق انتشار و عرضه اوراق مشارکت تامین کنند. همچنین به شرکت‌های سهامی عام، خاص و شرکت‌های تعاونی تولیدی اجازه داده شده طبق مقررات این قانون قسمتی از منابع مورد نیاز برای اجرای طرح‌های یاد شده، شامل منابع مالی لازم برای تهیه مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی را نیز می‌توانند از طریق انتشار و عرضه اوراق مشارکت تامین کنند. ماده ۲ قانون یاد شده مقرر می‌دارد: اوراق مشارکت، اوراق بانام یا بی‌نامی است که به موجب این قانون به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های موضوع مورد نظر را دارند واگذار می‌شود و دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت، در سود حاصل از اجرای طرح مربوط شریک خواهند بود. خرید و فروش این اوراق مستقیما یا از طریق بورس اوراق بهادار مجاز است. با توجه به بحران‌های خارجی و داخلی، وضعیت بازار سرمایه بورس مطلوب نیست واز طرفی برای انتشار اوراق مشارکت تضمین‌های کافی توسط ناشران اوراق گرفته می‌شود؛ در نتیجه این اوراق بدون ریسک و با بازدهی بالا هستند. بنابراین بسیاری از دارندگان وجوه ترجیح می‌دهند که به جای سرمایه‌گذاری در بازار پر ریسک و نامطمئن، با خرید این اوراق به فعالیت‌های بازار پول مشغول شوند. اگر چه در قانون و آیین‌نامه مربوطه به صراحت انواع مختلف اوراق مشارکت تعریف نشده، ولی از انواع مختلف اوراق مشارکت را در این زمینه می‌توان استنباط کرد. شرکت‌های سهامی عام پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار می‌توانند با اخذ مجوز از مراجع ذی‌ربط برای تامین مالی طرح‌های تولیدی، ساختمانی و خدماتی خود با مجوز سازمان بورس اوراق بهادار، اوراق مشارکت صادر کنند. در این مورد ارائه طرح به بانک عامل و کسب موافقت وی، تعهد بازپرداخت اصل و سود اوراق و برای تضمین این بازپرداخت و سود متعلق به اوراق لازم است. این شرکت‌ها همچنین می‌توانند با تایید قبلی سازمان بورس اوراق بهادار علاوه بر اوراق مشارکت عادی، اوراق قابل تبدیل وتعویض با سهام نیز صادر کنند. سایرشرکت‌های سهامی عام و شرکت‌های سهامی خاص و همچنین شرکت‌های تعاونی تولید نیز می‌توانند برای تامین مالی طرح‌های سودآور خود، تحت مقرراتی که بیان شد با مجوز بانک مرکزی، اوراق مشارکت صادر کنند؛ البته صدور اوراق قابل تبدیل و تعویض با سهام منحصر به شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار است. در انتشار و عرضه اوراق مشارکت پنج عامل (ناشر، بانک مرکزی یا سازمان بورس اوراق بهادار، بانک عامل، امین و دارندگان یا خریدارن اوراق) نقش دارند. ناشر اوراق مشارکت، شرکت یا موسسه‌ای است که با مجوز بانک مرکزی یا سازمان بورس اوراق بهادار، برای تامین مالی موردنیاز طرح‌های خود، اوراق مشارکت منتشر می‌کند. گزارش توجیهی طرح، گزارشی است که توسط ناشر در مورد طرح موضوع اوراق مشارکت تهیه و در آن، از لحاظ اقتصادی، فنی و مالی، طرح را توجیه و سودآوری آن را گزارش می‌کند. از لحاظ اجرایی نقش بانک عامل( در صورت آماده شدن زمینه‌های لازم در بورس شاید شرکت‌های سرمایه‌گذاری بتوانند جایگزین بانک شوند) و از باب نظارتی وظایف امین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بانک عامل، بانکی است که از طرف ناشر نسبت به عرضه اوراق برای فروش، پرداخت سود، بازپرداخت اصل مبلغ در سررسید یا بازخرید آن قبل از سررسید و انجام سایر امور طبق قرارداد عاملیت اقدام می‌کند. بانک عامل طرح مربوط به انتشار اوراق مشارکت را از لحاظ اقتصادی، سودآوری، فنی و مالی بررسی و تایید می‌کند تا توسط مرجع صدور مجوز (بانک مرکزی یا بورس) مورد بررسی قرار گیرد. در صورت موافقت با انتشاراوراق، با توجه به اینکه عامل مکلف به معامله یا بازخرید و همچنین پرداخت سود متعلقه است، باید از ناشر تضمین‌های کافی در مورد بازپرداخت اصل اوراق و پرداخت سودهای متعلق در سررسیدهای مقرر در اوراق را اخذ کند. امین شخص حقیقی یا حقوقی است که از طرف مرجع صدور مجوز انتخاب می‌شود و به منظور حفظ منافع دارندگان اوراق مشارکت و حصول اطمینان از صحت عملیات ناشر در طرح، نسبت به مصرف وجوه، نحوه نگهداری حساب‌ها و صورت‌های مالی طرح به موجب قرارداد منعقد شده، رسیدگی و اظهارنظر کرده و گزارش‌های مربوطه را حداکثر هر شش ماه یک بار به مرجع صدور مجوز ارائه می‌کند. با توجه به اینکه اوراق مشارکت، اوراق بهادار اغلب بدون نام و قابل معامله در هر زمان است، نوع کاغذ و مشخصات چاپ آن باید به صورتی باشد که امکان جعل آن وجود نداشته باشد. بنابراین لازم است که اوراق با نظر بانک عامل در چاپخانه مورد نظری مانند چاپخانه بانک مرکزی یا بانک ملی یا ... با استفاده از کاغذهای خاص چاپ و در اختیار عامل قرار دهد. اوراق مشارکت به عنوان یک ورقه بهادار و ابزاری برای جذب سرمایه‌های کوچک نیازمند به بازار ثانویه‌ای برای معاملات بعدی است که امید است هرچه زودتر امکانات لازم را سازمان بورس اوراق بهادار در این زمینه فراهم کند. به موجب بند ۵ ماده ۱۴۵ قانون مالیات‌های مستقیم مصوب ۲۷/۱۱/۱۳۸۰ سود و جوایز متعلق به اوراق مشارکت از پرداخت مالیات معاف است؛ همچنین هزینه‌های پرداختی توسط ناشر نیز، جزء هزینه‌های قابل قبول مالیاتی است.

*عضو انجمن حسابداران خبره ایران