محمدرضا شعبان‌زاد*

تیم تامین مالی اسلامی UBS در حال بررسی محصولات مالی قابل انتقال جدید و مطابق با شرع اسلام از جمله صکوک برای خزانه‌داری ناسیونال (مجری سرمایه‌گذاری‌های دولت مالزی) و گواهی‌های کالا می‌باشد. در این خصوص ادوارد راسل گفت‌وگویی با کارشناسان UBS انجام داده است. پخش خبرهایی در خصوص انتشار مقررات ویژه صکوک(اوراق قرضه اسلامی)توسط خزانه‌داری انگلستان، نشانگر رشد چشمگیر تامین مالی اسلامی و به طور کلی جذابیت این نوع محصولات برای سرمایه‌گذاران است.

UBS نیز در واکنش به تقاضای روزافزون برای این محصولات، اقدام به تشکیل گروهی موسوم به «گروه جهانی تامین مالی اسلامی» (GIFG)نموده است و در این راه به موفقیت‌های اولیه‌ای نیز دست یافته است. بر اساس محاسباتUBS،‌ مجموع دارایی‌های اسلامی(مطابق با شرع اسلام) در جهان حدود ۳۰۰تا۵۰۰میلیارد دلار است و نرخ رشد سالانه آن هم به ۱۰درصد الی ۱۵درصد در سال می‌رسد. در کشورهای حوزه خلیج فارس، حدودا ۱۵درصد دارایی‌ها را، دارایی‌های اسلامی تشکیل می‌دهند و این بانک بر این باور است که برای افزایش این رقم، فرصت بسیار مناسبی فراهم آمده است.

UBS به عنوان بزرگترین بانک خصوصی جهان، در خاورمیانه ناشناخته نیست. این بانک دارای سابقه‌ای ۴۰ساله در این منطقه می‌باشد و حتی در سال ۲۰۰۲ اقدام به گشایش بانک اسلامی به نام نوربا( برگرفته از واژه عربی ربا و به معنای غیر ربوی) نموده که در حال حاضر فعالیتی نداشته و عملیات اسلامی آن، با فعالیت‌های گروه GIFG که در محل بانک سرمایه‌گذاری UBS مستقر است، ادغام شده است. به گفته کاترین فوریچ، رییس GIFG، «این گروه، مرکزی برای بررسی محصولات شرعی است که مدیریت سرمایه و دارایی‌ها را تحت پوشش قرار می‌دهد.»

کارشناسان اسلامی

گروه GIFG که در ماه سپتامبر تشکیل شد، از ۳کارشناس اسلامی از کشورهای سوریه، بحرین و عربستان سعودی، بهره می‌برد که در خصوص مطابقت ساختارها و محصولات ارائه شده با اصول شریعت و شاخص‌های داوجونز(۲) در بازار اسلامی اظهارنظر می‌کنند. شایان ذکر است برخلاف سایر بانک‌ها، UBS دارای ظرفیت درون سازمان ارائه ساختارهای شرعی است.

این بانک در سپتامبر سال گذشته، با ارائه صکوک قابل انتقال و مطابق با شرع به خزانه ناسیونال، مجری سرمایه‌گذاری‌های دولتی مالزی، ظرفیت بالای خود را در این زمینه به نمایش گذاشت. صکوک ۵ساله ۷۵۰میلیون دلاری، دارای کوپن‌های سالانه ۲۵/۱درصد و در صورت نگهداری تا سررسید با بازده ۰۷/۵درصد بوده و با سهام شرکت تلکام مالزی قابل تعویض است.

در این معامله که بزرگ‌ترین معاملات مرتبط با حقوق صاحبان سهام در مالزی محسوب می‌شود، UBS به عنوان هماهنگ‌کننده، مسوولیت ایجاد ساختار را برعهده داشته و در کنار CIMB مالزی و HSBC به عنوان مسوول امور مالی این معامله نیز عمل می‌کند. ساختارهای اوراق قرضه سنتی به موجب قوانین شرع اسلام قابل اجرا نمی‌باشند زیرا سبب ایجاد تعهد دین مستقیم و پرداخت بهره می‌شوند.

ساختار چنین محصولاتی، برای مطابقات با اصول شرع اسلام، باید سبب درآمدزایی و ایجاد مالکیت سودآور برای سرمایه‌گذاران شوند. برای مثال می‌توان به درآمد حاصل از لیزینگ اشاره کرد. براساس توضیحات ایدایو زین‌الدین، رییس بخش توسعه محصولات GIFG، «در این نوع ساختار جریان درآمد، سود تقسیمی حاصل از حقوق صاحبان سهام است. جریان سود تقسیمی به صورت وجوه استهلاکی(۳) و به منظور جلب اطمینان در سرمایه‌گذاران و تضمین پرداخت کوپن‌ها ذخیره می‌شود».

در شرع اسلام، سودی مورد نظر است که حاصل از یک فعالیت مفید و سازنده، به شکل دارایی مشهود (برای مثال غیرپولی) و حلال(۴) باشد. به گفته زین‌الدین، «کوپن سود را نباید با بهره اشتباه گرفت. دراین رابطه ابهاماتی وجود دارد و لازم است ساختار این نوع معاملات مشخص و مستند شود».

اسماعیل دادابوی، رییس بخش توزیع جهانی در GIFG می‌گوید: «سرمایه‌گذاران اسلامی در گذشته بازار هدف محسوب می‌شدند، اما تنها بازار هدف نبودند. در این خصوص باید محصولاتی برای سرمایه‌گذاری ارائه شوند که علاوه‌بر مطابقات با شرع اسلام، دارای بازده‌ای جذاب و قابل مقایسه با سایر محصولات باشند».

در زمینه آشناسازی سرمایه‌گذاران فعال در بخش دارایی‌های قابل انتقال با جزئیات صکوک، تلاش‌های چشمگیری صورت گرفته است. لازم بود سرمایه‌گذاران اسلامی نسبت به ماهیت و فرآیند مناسب دارایی‌های قابل انتقال احساس آرامش و امنیت کنند. براساس آمار به دست آمده ۲۸درصد صکوک منتشره مذکور، توسط سرمایه‌داران خاورمیانه خریداری شد. خاورمیانه، منطقه‌ای است که سرمایه‌گذاران آن همچون سرمایه‌گذاران سایر مناطق، ریسک‌پذیر و طالب بازده بیشتر هستند. حجم تقاضا برای این نوع اوراق در منطقه به ۲/۳میلیارد دلار رسید و افزایش قابل ملاحظه‌ای نسبت به حجم ۵۰۰میلیون دلاری اولیه به چشم خورد. قیمت‌گذاری این معامله نیز در خلال مراحل بازاریابی آن به انجام رسید.

رشد بازار اسلامی

در‌حال‌حاضر، UBS به دلیل استفاده از کالا به عنوان دارایی مشهود و حلال، بررسی سایر محصولات اسلامی را از دستور کار خارج کرده است. پیتر قوامی، رییس بخش محصولات و اسپانسر تشکیل GIFG، دلایل تمایل UBS به ایفای نقش فعال در بازار را چنین بیان می‌کند:‌ دو عامل مهم در رشد بازار دارای اهمیت است. عامل اول رشد اسلامگرایی در بین سرمایه‌گذاران عام و عامل دیگر وجود ثروتی هنگفت در خاورمیانه و جنوب‌شرقی آسیا است. وی می‌افزاید: موسسات مالی اسلامی کماکان در حال افزایش هستند. در سال ۱۹۷۵ تنها یک موسسه مالی اسلامی وجود داشت ولی امروزه تعداد آنها به ۳۰۰ موسسه می‌رسد.

با این وجود هنوز هم تعداد محصولات قابل استفاده برای سرمایه‌گذاران اسلامی زیاد نیست و UBS در این زمینه تلاش بسیاری از خود نشان می‌دهد. در ماه سپتامبر ۲۰۰۶، این بانک ارائه دو محصول سرمایه‌گذاری کوتاه مدت و مناسب با نام‌های مرابحه کالا و BLOC ارزی مطابق شرع را آغاز کرد.

مرابحه کالا همان حساب سپرده سنتی با استفاده از اصول مرابحه و فروش به علاوه هزینه است. به عنوان مثال سرمایه‌گذار فلزات پایه را خریداری کرده و سپس آن را به UBS با توجه به سود موردنظر و اصل سرمایه‌ می‌فروشد و پس از آن سود و اصل سرمایه را بر مبنای پرداخت موخر، بازپرداخت می‌نماید. از آنجایی که فلزات گرانبهای خاص مانند طلا، نوعی پول محسوب می‌شوند، در مرابحه کالا این نوع فلزات قابل معامله نمی‌باشند.

به گفته صبری یولاس، عضو GIFG، BLOC ارزی، عقد مرابحه دو ارزی است که به واسطه پذیرش ریسک نوسان برابری ارزها بازده آن اندکی بیشتر است. مشتری بر روی یک ارز و براساس اصول مرابحه سرمایه‌گذاری کرده و می‌تواند سود خود را به ارز دیگری در تاریخ سررسید و با توجه به نرخ برابری ارزها دریافت نماید.

مدت تملک کالای مرابحه‌ای و BLOC ارزی عمدتا یک هفته تا یک ماه است. خانم فوریج می‌گوید: در بازار، سررسید‌های یک تا ۵ ساله وجود دارد. لذا تحقیقات زیادی انجام داده‌ایم تا بتوانیم زمان‌های سررسید مختلفی به سرمایه‌گذاران ارائه دهیم.

محصول کالایی

یکی از نتایج برجسته تحقیقات UBS، ارائه گواهی‌های مناسب کالا و مطابق با شرع اسلام است. این امر سبب ادغام دو جریان عمده سرمایه‌گذاری در جهان است: رشد تامین مالی اسلامی و نقش کالا به عنوان یک نوع دارای نوظهور.

دیوید کمپ، عضو تیم GIFG می‌گوید: ‌براساس نتایج تحقیقات، ۵ تا ۱۰درصد پورت فوی سرمایه‌گذاری، به علت عدم همبستگی این نوع گواهی با اوراق قرضه و سهام شرکت‌ها، باید به صورت کالا باشد.

براساس اعلام بانک، «وجه تمایز گواهی‌های UBS از گواهی‌های سایر بانک‌ها، این است که گواهی‌های UBS اولین نوع گواهی‌های قابل معامله می‌باشند.» دیوید کمپ می‌افزاید:‌ در گذشته، گواهی‌های مرتبط با کالا از نظر شرع قابل معامله نبودند و شما نمی‌توانستید آنها را خرید و فروش کنید. مجبور بودید آنها را خریداری کرده و نزد خود نگهداری کنید. در آن زمان مشکل این بود که اگر سرمایه‌گذار سودی دریافت کرده باشد، چه اتفاقی می‌افتاد؟ اگر سرمایه‌گذاری می‌خواست دارایی خود را به پول تبدیل کند چه اقدامی می‌توانست انجام دهد؟ با وجود انجام تحقیقات گسترده‌ در این زمینه، USB تا حدودی از ارائه اطلاعات بیشتر در خصوص مکانیسم گواهی‌های قابل معامله خود اجتناب می‌کند. بر اساس اظهارات آقای کمپ «این گواهی‌ها شبیه اسکناس است، و بهره‌ای به آن تعلق نمی‌گیرد، در این ساختار، تکنیک‌های تامین مالی سنتی با اصول مطابق با شرع اسلام ترکیب شده‌اند و در این زمینه تا حدی پیش رفته‌ایم که حتی درخواست حق امتیاز و نوآوری نیز کرده‌ایم.»

این گواهی‌ها بسیار قابل انعطاف هستند. سرمایه‌گذاران می‌توانند کالاهای بیشماری از جمله نفت، مس، آلومینیوم، سرب و یا هر چیز دیگری را انتخاب کنند. مدت تملک موجود از ۱ تا ۱۰ سال است و مشتری می‌تواند گواهی‌های دارای کوپن صفر را درخواست نماید. آقای قوامی می‌گوید: «هدف اصلی ما جلب رضایت سرمایه‌داران است. از او می‌خواهیم که نیازهای خود را اعلام کند و سپس در راه تامین نیازهای وی تلاش می‌کنیم.»

این نوع محصول را می‌توان علاوه بر کالا در مورد سایر دارایی‌ها نیز به کار برد. نظر USB هم چنین است. کمپ می‌گوید: «در حال حاضر در حال تحقق بر روی افزایش ارائه انواع گواهی‌ها ویژه دارایی‌های مختلف هستیم. در نظر داریم با معرف گواهی‌های مختلف، فرصتی را برای سرمایه‌گذاران اسلامی فراهم کنیم که در صورت تغییر نظر و یا تمایل به نقد کردن دارایی خود به راحتی بتوانند معاملات مورد نظر را انجام دهند.»

USB امیدوار است که قابلیت معامله این نوع محصولات سرمایه‌گذاری بتواند سایر مشکلات پیش روی سرمایه‌گذاران اسلامی را حل کند. به نحوی که در صورت تمایل به فروش دارایی خود با کمبود سرمایه‌گذاری‌های جایگزین و مناسب مواجهه نشوند. کمپ می‌افزاید: «امیدواریم که تحقیقات ما، توسعه بیشتر بازار ثانویه نقدینگی را نیز به همراه داشته باشد.»

ا۱-اUnion Bank of Switzerland (مترجم)

ا۲-اDow Jones Indices : میانگین ارزش سهام ۳۰شرکت بزرگ تولیدی و تجاری در بورس نیویورک که توسط موسسه مالی داوجونز به صورت روزانه و به منظور نشان دادن وضع معاملات سهام منتشر می‌شود. (مترجم)

۳ -ذخیره سودی که برای موارد پیش‌بینی نشده، تعویض برخی از دارایی‌ها و یا پرداخت دیون صرف می‌گردد. (مترجم)

۴ - در اسلام معامله دارایی‌هایی مانند سلاح و گوشت خوک حرام است.

*کارشناس همکاری‌های بین‌الملل بانک کشاورزی

Shabanzad@agri-bank.com