نرگس ربیع

علیرضا کشاورزعلمداری

گسترش مبادلات وجوه عمده بین بانکی در سیستم تسویه خالص چندجانبه، به طور قابل ملاحظه‌ای بر اهمیت نظام تسویه پرداخت‌ها افزوده است. برابر برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته نظام پرداخت‌ها در کشورمان طی سال‌های جاری شاهد تحول بسیار مهمی‌خواهد بود. نتیجه این تحولات استقرار سیستم تسویه ناخالص بلادرنگ در سیستم بانکداری کشور می‌باشد. در این بین توجه به منابع تامین نقدینگی برای سیستم تسویه‌حساب پرداخت‌ها و نیز انواع آن از اهمیت دو چندانی برخوردار می‌باشد.

۱ - منابع تامین نقدینگی سیستم تسویه پرداخت‌‌هادر ایران:

با بررسی اوضاع واحوال مربوط به منابع تامین نقدینگی در سیستم فعلی تسویه پرداخت‌ها مشهود است که با روی کار آمدن سیستم تسویه بلادرنگ منابع تامین نقدینگی در بانک‌ها به دو دسته منابع درونی و بیرونی پیش‌بینی و دسته‌بندی می‌شوند.

ویژگی مهم منابع درونی در مقابل منابع بیرونی آن است که در تامین نقدینگی به کمک این منابع(منابع درونی)دیگر نیازی به بهره‌گیری از وجوه بانک مرکزی نیست. در سیستم بانکی کشورمان منابع درونی عمده عبارتند از استقراض از بازار بین بانکی که در آینده نزدیک راه‌اندازی خواهد شد، استفاده از سپرده بانک‌ها نزد یکدیگر، موجودی حساب تسویه بانک‌ها نزد بانک مرکزی جهت تسویه معاملات اتاق پایاپای، موجودی اوراق مشارکت و سایر اوراق بهادار در پرتفوی بانک‌ها می‌باشد.

در مقابل منابع بیرونی که متکی به وجوه بانک مرکزی است عبارتند از سپرده قانونی، سپرده‌های دولتی، تسهیلات اعطایی بانک مرکزی و سرانجام اضافه برداشت بانک‌ها از منابع بانک مرکزی. در این بخش به توضیح این منابع و ظرفیت آنها برای استفاده در سیستم تسویه بلادرنگ پرداخته می‌شود.

۱-۱ - منابع داخلی بانک‌ها

الف- منابع قابل تامین از طریق بازار بین بانکی ریالی

در صورت راه‌اندازی بازار بین بانکی ریالی، بانک‌ها می‌توانند به جای مراجعه به بانک مرکزی، در صورت کسری منابع، مشکل نقدینگی‌شان را از طریق یکدیگر و در قالب قراردادهای بازار بین بانکی ریالی حل کنند. در بین روش‌های متنوعی که برای تامین مورد نیاز بانک‌ها وجود دارد، استقراض از بازار بین بانکی به دلیل نقش آن در کاهش وابستگی بانک‌ها به بانک مرکزی و توزیع کاراتر نقدینگی، اهمیت خاصی برای بانک مرکزی دارد. متقابلا انتظار می‌رود با راه‌اندازی سیستم تسویه بلادرنگ و با احساس نیاز بانک‌ها به منابع نقد، استقراض و وام گیری بین بانک‌هایی که بعضا با مازاد یا کسری نقدینگی روبه‌رو هستند در بازار فوق گسترش یابد. متاسفانه هنوز در کشور ما بازار بین بانکی پول داخلی راه‌اندازی نشده است، اما می‌توان امیدوار بودکه استقرار سیستم تسویه بلادرنگ باعث توجه بیشتر مقامات به این بازار و تلاش در جهت راه‌اندازی هرچه سریعتر آن به صورت یک بازار رسمی شود.

ب-موجودی بانک‌ها نزد یکدیگر

در غیاب بازار بین بانکی، مبادلات و استقراض بانک‌ها از یکدیگر همچنان جریان دارد. معمولا تعهدات بانک‌ها به همدیگر در قالب حساب‌های عهده ما و عهده آنها برای تسهیل مبادلات دو جانبه بین بانک‌ها نگهداری می‌شود. مبالغی که هر بانک به‌صورت سپرده‌های مدت‌دار یا دیداری نزد بانک‌های دیگر دارد به‌طور بالقوه این قابلیت را دارند که در صورت نیاز برای استفاده جهت تسویه پرداخت‌ها به کار گرفته شوند. هرچند استفاده از این وجوه بر کل میزان نقدینگی در سیستم بانکی نخواهد افزود، اما تبادل وجوه مازاد بین بانک‌ها باعث مدیریت کاراتر نقدینگی خواهد شد. عمده سپرده بانک‌ها نزد یکدیگر را سپرده‌های ارزی بانک‌ها، نزد بانک‌های خارجی یا شعب خارج تشکیل می‌دهند.

ج- اوراق بهادار

بانک‌ها می‌توانند اوراق بهادار موجود در پرتفوی خود را به‌صورت وثیقه نزد بانک مرکزی تودیع کنند تا بانک مرکزی بر حسب ارزیابی خود از ارزش اوراق، حساب تسویه بانک‌ها را بستانکار کند. روش دیگر آن است که بانک مرکزی در قالب عملیات repo در ابتدای روز اوراق بهادار بانک‌ها را خریده و معادل ارزش آن، حساب تسویه بانک‌ها را بستانکار کند. در پایان روز به میزان موجودی حساب تسویه بانک‌ها، اوراق باز فروش می‌شوند.

۲-۱ - استفاده از وجوه بانک مرکزی

الف- سپرده قانونی بانک‌ها

در میان اقلامی‌که در بخش قبل جهت تامین نقدینگی سیستم برشمرده شد، برای کشور ما، سپرده قانونی بانک‌ها نزد بانک مرکزی از اهمیت خاصی برخوردار است. دلیل این امر آن است که اولا با توجه به تلاش‌های انجام شده در جهت انقباض نقدینگی، نسبت سپرده قانونی در کشور ما به نحو قابل توجهی بالاست. ثانیا، سپرده قانونی بانک‌ها همچنین از این جهت قابل‌ اعتماد‌ترین منبع برای تامین نقدینگی سیستم است که با توجه به اینکه عملا از وجوه نزد بانک مرکزی است، استفاده از آن هیچ‌گونه ریسک اعتباری به دنبال ندارد. به همین دلیل استفاده از این منبع به وسیله کمیته ناظر بر طراحی سیستم‌های تسویه‌پرداخت‌ها BIS در قالب «اصول بنیادی» توصیه شده است.

اما چنانچه تفسیر حداکثری از قانون به بانک مرکزی اجازه می‌دهد تا همه منابع بلوکه شده در این حالت را طی روز برای تسویه پرداخت‌ها استفاده کند، در این صورت تمام ظرفیت فوق- با این قید که پس از پایان روز عودت داده می‌شود - برای استفاده بین روز در حساب تسویه بانک‌ها در اختیار می‌باشد.

بنابراین بر اساس تفسیر حداقلی از قانون پولی و بانکی، در عمل با توجه به مقررات، شاید مقدار محدودی از سپرده قانونی بانک‌ها نزد بانک مرکزی برای تامین نقدینگی بین روز قابل استفاده باشد که این مبلغ نقدینگی در مقابل نیاز سیستم بانکی پس از استقرار سیستم تسویه بلادرنگ ممکن است، کفایت نکند. لذا به‌نظر می‌رسد بانک مرکزی باید چاره‌اندیشی‌هایی همچون امکان استفاده بانک‌ها از تسهیلات اعتباری بین روز را در دستور کار داشته باشد.

ب-وجوه دولتی

وجوه دولتی به موجب قانون، نزد بانک مرکزی سپرده‌گذاری می‌شوند. چون بانک مرکزی فاقد شعبه در سرتاسر کشور است، ۱۲‌درصد از سپرده دولتی را در حساب‌های دولتی نزد بانک‌های عامل تودیع می‌کند تا برای پرداخت‌های دولت مورد استفاده قرار گیرند و ۸۸درصد مابقی در اختیار بانک مرکزی قرارگرفته و از حساب‌های بانک‌ها نزد بانک مرکزی مستقیما برداشت می‌شود. بررسی‌های به عمل آمده نشان می‌دهند که به استثنای مواقعی از سال (مانند پایان هر ماه یا هفته پایانی سال) که برداشت از حساب‌های دولتی زیاد است، بانک‌ها از حیث جریان واریز و برداشت از حساب‌های دولتی با مازاد منابع مواجهند. لذا وجوه دولتی نیز به عنوان یکی از گزینه‌های قابل بررسی در تامین نقدینگی مطرح می‌باشد؛ ولی این شرایط در تمامی‌ بانک‌ها یکسان نبوده ولی قابل کنترل و بررسی می‌باشد.

نتیجه گیری:

اگر چه با استقرار سیستم‌های جدید پرداخت، مبادلات بانکی و کل بخش مالی دچار تغییرات ساختاری گشته و سرعت و امنیت مبادلات بین بانکی تا حد زیادی افزایش می‌یابد. با این حال، در ازای دستاوردهای یاد شده لازم است، بانک مرکزی حجم بالایی از نقدینگی را در قالب تسهیلات اعتباری بین روز در سیستم تسویه پرداخت‌ها صرف نماید. توجه لازم در به‌کارگیری سیاست‌های پولی مناسب و نیز هماهنگی بین سیاست‌های پولی و مقررات و ابزارهای به‌کار گرفته شده در استفاده از منابع تامین نقدینگی مورد نیاز بانک‌ها نقش قابل توجهی در موفقیت سیستم تسویه پرداخت بلادرنگ دارد.