هادی حیدری

صاحب‌نظر پولی و بانکی

سامانه الکترونیکی صدور یکپارچه دسته‌چک (صیاد) با افزایش شفافیت مالی موجب اعتباربخشی به سند لازم‌الاجرای چک در بازار مبادلات تجاری کشور می‌شود. چک به همراه وجوه نقد و پرداخت الکترونیکی، از جمله اجزای مهم ابزارهای پرداخت پول در کشور است. امکان صدور چک به مبلغ دلخواه، سهولت حمل‌و‌نقل و ضمانت برای پرداخت در آینده به اعتبار اشخاص حقیقی و حقوقی، باعث استقبال فعالان اقتصادی از این سند لازم‌الاجرا شده است.چک تقریبا همانند سایر پرداخت‌‌های نقدی به‌عنوان یک سند عادی، اصلی‌‌ترین وظیفه را در رسمیت بخشیدن به جریانات نقدی به شکل اعتباری دارد. در قوانین حقوقی و کیفری، این سند مبادله‌‌ای با ایجاد ضمانت برای پرداخت در آینده به‌عنوان یک سند لازم‌الاجرا به حساب می‌‌آید. به‌عبارت دیگر، چک چه در حساب‌های دریافتی و پرداختی بنگاه‌‌ها و شرکت‌های حقوقی و چه در حساب دفتری اشخاص حقیقی، به‌عنوان یک ابزار بسیار مهم در تسریع مبادلات مالی در تمام کشورهای دنیا به حساب می‌آید. بنابراین این سند مالی مبادله‌‌ای یکی از مهم‌ترین کارکردها را در ایجاد اعتبار برای افزایش جریانات مالی (با توجه به پیش‌بینی‌‌هایی که هر کدام از عوامل اقتصادی از وضعیت فروش و سودآوری خود در آینده دارند) برعهده دارد.

در سال‌‌های اخیر با توجه به وضعیت رکودی اقتصاد کشور، کارکرد این سند مالی نیز همانند سایر ابزارهای تسریع در مبادلات مالی در بازار سنتی کشور، با مشکلات عدیده‌‌ای مواجه شده است که از جمله این مشکلات می‌توان به جهش شدید ارزش ریالی چک‌‌های برگشتی اشاره کرد.به‌طوری که براساس آخرین آمارهای منتشرشده ازسوی بانک مرکزی، میزان چک‌های برگشتی در کشور در ۹ ماه ابتدایی سال ۹۴ به بیش از ۸۷ هزار میلیارد تومان رسیده است. اگر چه نسبت چک‌‌های برگشتی به کل مبلغ چک‌‌ها به‌طور میانگین (در دوره مورد نظر) تقریبا کمتر از ۳ درصد بوده است، اما مبلغ اسمی این برگشت‌‌ها (که باعث انقباض مبادلات اعتباری در بخش واقعی اقتصاد می‌شود) را نمی‌‌توان نادیده گرفت.

با توجه به مشکلات موجود در زمینه چک‌های برگشتی، سامانه صیاد در معاونت فناوری‌‌های نوین بانک مرکزی (به‌عنوان سامانه مکمل چکاوک) برای بررسی صلاحیت دارنده دسته‌چک طراحی و ایجاد شده است. این سامانه با استفاده از سابقه رفتار مشتریان در ایجاد چک‌های برگشتی، به سنجش اعتبار مشتریان می‌پردازد. افزایش شفافیت اطلاعاتی با اتصال آنلاین به پایگاه‌های اطلاعاتی و سامانه استعلام چک‌ها در بانک مرکزی (در مورد حساب‌های جاری مشتریان) و تخصیص شناسه استعلام منحصر برای هر برگ چک، از جمله ویژگی‌‌های منحصربه‌فرد این سامانه است.

با توجه به الزام بانک‌‌ها برای پیوستن به صیاد، می‌توان گفت که این سامانه علاوه‌بر پایش رفتار مشتریان حقیقی، موجب برگرداندن اعتماد به مبادلات چکی در بازار سنتی کشور می‌‌شود. اگرچه با توجه به تغییر در فرآیند صدور دسته‌چک از بانک محور بودن و تبدیل آن به یک سامانه یکپارچه و متمرکز در بانک مرکزی، ایجاد سابقه اطلاعاتی مشتریان با رویه جدید (با توجه به عملکرد چک‌های برگشتی) حداقل به یک سال زمان نیاز دارد؛ اما ارتقای برخی از ویژگی‌های امنیتی مانند ساختار فیزیکی چک، موجب جلوگیری از جعل و سایر مشکلات احتمالی خواهد شد.در پایان یادآور می‌شود، در سامانه صیاد فقط برای گیرندگان چک، راستی‌آزمایی اطلاعات مربوط به حساب صادرکننده چک و سابقه چک‌های برگشتی قابل رویت و استعلام است؛ اما درنهایت صیاد شرط کافی برای جلوگیری از نکول توسط صادرکننده چک نیست. بر این اساس، به‌نظر می‌رسد علاوه‌بر طراحی سامانه‌‌های الکترونیکی، نیاز به برخی اصلاحات در قوانین حقوقی و کیفری مربوط به چک (که آخرین نسخه آن مربوط به سال ۱۳۸۲ است) برای جلوگیری از نکول خودخواسته صادرکنندگان چک‌‌ها وجود دارد.