نقش تکنولوژی مالی (FinTech) در بازار سرمایه ایران

امیر سیدی

دکترای معماری نرم‌افزار از مرکز ملی تحقیقات انفورماتیک فرانسه

از زمانی که آدام اسمیت (Adam Smith) واژه دست نامرئی (Invisible Hand) را به‌کار برد سال‌های زیادی می‌گذرد. این واژه سپس توسط میلتون فریدمن(Milton Friedman) برنده جایزه نوبل اقتصاد این‌گونه توصیف شد، «امکان همکاری بدون اجبار». به‌طور کلی این اصل اخلاقی اقتصاد می‌گوید اگر هر مصرف‌کننده اختیار خرید آزاد هرچه خواست و در مقابل هر فروشنده اختیار فروش آزاد را داشت، آنگاه بازار به قیمت و توزیعی می‌رسید که منافع تک تک افراد جامعه و در نتیجه کل اجتماع حفظ می‌شد.

نظرات موافق و مخالف در مورد کارآمدی دست نامرئی بازار بسیار است، ولی نمی‌توان از این نکته گذشت که گسترش حوزه تکنولوژی مالی (FinTech) در سال‌های اخیر موجب گسترش و افزایش کارآمدی بازارهای مالی شده است. امکانات بیشتر یعنی حق انتخاب بیشتر و در نتیجه فراهم شدن امکان حضور همه دیدگاه‌ها در بازار که منجر به کارآمدی بیشتر بازار و قدرتمند تر شدن دست نامرئی تنظیم‌کننده منافع اکثریت اجتماع می‌شود.

اگر نگاهی به بازار سرمایه ایران داشته باشیم، مشکلات ناشی از عدم استفاده بهینه از ابزار مالی و تکنولوژی مالی در بازار به وضوح قابل مشاهده است. یکطرفه بودن معاملات، عدم استفاده گسترده از ابزار‌های مالی خصوصا اوراق تبعی (Options)، عدم توسعه کافی بازار بدهی و معاملات آتی ابزارهای گوناگون نظیر ارز. همچنین محدودیت‌های دسترسی به بازار و استفاده از روش‌های نوین نظیر معاملات الگوریتمی، همگی منجر به کم عمق شدن بازار سرمایه شده است. یکی از مشکلات ناشی از کم‌عمق بودن بازار عدم امکان معاملات پرحجم که منجر به نوسانات شدید بازار به‌صورت ظهور دوران صعود و نزول طولانی مدت می‌شود بوده است. از دیگر مشکلات این محدودیت‌ها می‌توان به نبود امکانات لازم برای پوشش ریسک فعالان مختلف بازار اشاره کرد.

این محدودیت‌های ناشی از عدم استفاده از تکنولوژی به سایر حوزه‌های بازار مالی نیز قابل تعمیم است. به‌طور مثال در حوزه خدمات بانکی هرچند پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در زمینه استفاده از تکنولوژی صورت گرفته است و در زمینه خدمات پرداخت الکترونیکی تسهیلات زیادی مشاهده می‌کنیم، در عین حال مشکلاتی که امروز در این حوزه مشاهده می‌شود را نیز می‌توان به عدم استفاده بهینه از علم و تکنولوژی مالی نسبت داد. برای نمونه عدم شناور بودن نرخ ارز و نرخ بهره و عدم وجود ابزار کارآمد مدیریت ریسک موجب شده تا در تغییرات شدید سال‌های اخیر، بانک‌ها خود را مواجه با ریسک‌های قابل توجه که می‌تواند منجر به نابودی آنها شود مشاهده کنند. در مورد صنعت بیمه به‌عنوان یکی دیگر از ارکان مهم بازارهای مالی نیز می‌توان مشکلات مشابهی ناشی از ریسک‌های به‌وجود آمده از نبود ابزارهای کارآمد مالی مشاهده کرد.

با توجه به سرمایه‌گذاری و رشد گسترده حوزه FinTech در جهان، سرمایه‌گذاری‌های اصلی در دسته‌بندی‌های زیر صورت می‌گیرد:

*پردازش اطلاعات و مدل‌های پیش‌بینی بر اساس اطلاعات

*خدمات حوزه موبایل و پرداخت

*مدیریت ریسک

*امنیت

*زیرساخت

*سرمایه‌گذاری جمعی (Crowdfunding)

* پرداخت وام فرد به فرد (P۲P Lending).

میزان سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها رشد چشمگیری داشته و به چندین میلیارد دلار در سال رسیده است. برخی از شرکت‌های در این حوزه به ارزش‌های چندین میلیارد دلاری معامله می‌شوند. برای مثال شرکت معروف

Paypal ارزش بازاری معادل ۴۳ میلیارد دلار دارد. بنابراین این شرکت‌ها پیشتاز در کارآفرینی و خلق ارزش در فضای کنونی کسب و کار در جهان هستند.

در ایران هم به‌دلیل نیاز حوزه مالی، هم به‌دلیل تغییر و تحولات ناشی از دوران پساتحریم و هم به‌دلیل وجود نیروی کار مستعد شرایط مناسبی جهت توسعه در این زمینه شکل گرفته است. با یک جست‌وجو می‌توان شرکت‌های گوناگونی را که خصوصا در زمینه پرداخت موبایل و آنلاین فعال هستند مشاهده کرد. البته این آغاز راه است و نگارنده ظرفیت بالایی جهت توسعه و ارزش‌آفرینی در این زمینه برای ایران ارزیابی می‌کند. نهادهای فعال در بازار مالی از هم اکنون باید تاسیس کسب و کارهای مرتبط با تکنولوژی مالی را با استفاده از متخصصان داخلی و بهره‌گیری از تجارب خارجی آغاز کنند و اگر دیر در این زمینه اقدام کنند، با تسهیل ورود شرکت‌های خارجی در دوران پساتحریم با رقابت شدیدی در آینده روبه‌رو خواهند شد.

از نگاه نگارنده توجه به موارد زیر جهت توسعه کسب و کار مبتنی بر تکنولوژی مالی در حوزه بازار سرمایه حائز اهمیت است:

*محصولات مرتبط با زیرساخت معاملات اعم از نرم‌افزار و سخت‌افزار

*ابزار معاملاتی اعم از معاملات آنلاین و معاملات الگوریتمیک و معاملات موبایل

*پردازش اطلاعات مالی و ارائه پیش‌بینی و تحلیل

*مدیریت ریسک

*ابزار‌های قیمت‌گذاری خصوصا در زمینه اوراق تبعی (Option Pricing) و اوراق بدهی و سایر اوراق مشتقه

*ابزارهای بازارگردانی، قیمت‌گذاری و معاملات اتوماتیک انواع اوراق در بازار

*خدمات مرتبط با مدیریت سرمایه برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری مختلف.

همان‌طور که اشاره شد بزرگ‌ترین مشکل بازار سرمایه ما کم عمق بودن و کافی نبودن ابزار و محصولات مالی در آن است. توجه به این دو مشکل بزرگ می‌تواند راهگشای ایده‌پردازی جهت راه‌اندازی کسب و کارهای FinTech مرتبط با بازار سرمایه باشد. افزایش عمق بازار موجب نقد‌شوندگی بهتر بازار و افزایش حجم معاملات می‌شود. همچنین ابزارهای متنوع نیز علاوه بر کمک به عمق بازار، به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا ریسک‌های ناشی از فعالیت خود را پوشش دهند. گسترش بازار سرمایه در این بعد و ارائه محصولاتی نظیر آتی و اوراق تبعی ارز برای بازار سرمایه از این جهت برای سرمایه‌گذاران خارجی بسیار مهم است.

بنابراین دوران پساتحریم برای بازار سرمایه دو فرصت ایجاد می‌کند که باید با برنامه‌ریزی سریع جهت استفاده بهینه از آن آماده بود. اول امکان استفاده از تجارب خارجی جهت توسعه داخلی بازار سرمایه و دوم امکان استفاده از سرمایه خارجی که نیاز به ابزار جهت ورود به بازار سرمایه ایران را دارد. نگارنده پیش‌بینی می‌کند این حوزه نقش بسیار مهمی ‌در خلق ارزش در بازار سرمایه ایفا کند و به‌زودی شاهد حرکت بزرگ نهادهای بازار جهت توسعه FinTech در حوزه بازار سرمایه باشیم.