دکتر منوچهر حیاتی

رئیس مرکز پژوهش‌ها و برنامه‌ریزی راهبردی بانک کشاورزی

تسهیلات بین بانکی ریالی یکی از انواع تسهیلاتی است که در محدوده روابط فی ما بین بانک‌های کشور تبادل می‌شود. در ابتدا ضروری به‌نظر می‌رسد این داد و ستد بین بانک‌ها را تسهیلات بین بانکی ریالی بنامیم تا با داد و ستد ارزی بین بانک‌ها که دارای چارچوب و ضوابط دیگری است، دچار سوء برداشت نشویم.

طبیعی است تا در چهاچوب اقتصاد ملی در کشور از یک طرف و از سوی دیگر بازار پولی داخلی، برای فعالان عمده این بازار ابزارها و امکاناتی را در نظر گرفته و روابطی برقرار شود تا با در نظر گرفتن شرایط و موقعیت‌های مالی و اقتصادی کلان و وضعیت سازمانی خود اقدام به تعادل در عرضه و تقاضای این بازار کنند. همچنین لازم است، این اقدامات و فعالیت‌ها باید بر اساس ضوابط و مقرراتی به انجام برسد تا اقتصاد ملی در شرایط و موقعیت‌های خاص از این ابزار‌ها بهره‌مند شود. نکته مهم دیگری که در این مبحث قابل توجه است تفکیک مقاطع زمانی در شرایط و روند تاثیرگذار بر این بازار خواهد بود که بدون توجه به عنصر زمان ممکن است در تحلیل و ارزیابی از موقعیت دچار خطا شویم. قابل توجه است که منظور ما از تسهیلات ریالی بین بانکی تسهیلات کوتاه‌مدت، از یک روز تا حداکثر یک ساله خواهد بود.

شرایط و روندهای اقتصادی تاثیرگذار گذشته و تجارب به‌دست آمده از آن نیز بر نرخ‌های تسهیلات ریالی بین بانکی تاثیرگذار خواهد بود؛ بنابراین چنانچه در موارد مطرح شده در این خلاصه تمرکز کنیم مشاهده می‌کنیم که چند عامل بر تعیین و مبادله تسهیلات ریالی بین بانکی اثرگذار هستند که تعدادی از آنها عبارتند از:

۱- اصل رابطه و تعادل بین بانکی به‌منظور داد و ستد تسهیلات ریالی در چارچوب اقتصاد ملی و ضوابط بانک مرکزی ضرورت دارد.

۲- روش اجرایی و فرآیند این رابطه اقتصادی و پولی باید شفاف و مشخص باشد تا بانک‌ها بتوانند در چارچوب این مقررات اقدام به داد و ستد مالی کنند.

۳- شرایط زمانی و موقعیت اقتصادی در سطح ملی و در بازار پول به‌منظور تعیین نرخ سود این تسهیلات دارای اهمیت است.

۴- تحلیل روندهای اقتصادی در گذشته، موقعیت فعلی و پیش‌بینی از آینده کوتاه‌مدت در فعالیت این بازار و تعیین نرخ تسهیلات بین بانکی اثرگذار خواهد بود.

۵- وجود تقاضای کوتاه‌مدت پول از طرف بانک‌ها در تعیین نرخ این تسهیلات اثرگذار است.

۶- موقعیت مالی هر یک از بانک‌ها در بازار پول نیز در طول دوره مالی بر این رابطه اثرگذار است.

۷- سیاست‌های بانک مرکزی به‌منظور تعادل بخشی به بازار پول و تامین مالی کوتاه نیازهای بانک‌ها از عناصر تاثیرگذار بر این وضعیت است.

۸- فعالان اقتصادی و مشتریان بانک‌ها از طریق تقاضای دریافت تسهیلات به‌منظور تامین مالی واحد اقتصادی بر این بازار تاثیر خواهند داشت.

۹- روابط اقتصادی و پولی نظام بانکی؛ بازارهای بین‌المللی و گردش متناسب منابع در داخل و خارج از کشور نیز بر این بازار اثر خود را بر جا می‌گذارد.

بنابراین بانک‌هایی که در چارچوب ضوابط و مقررات بانک مرکزی در بازار پول کشور فعالیت می‌کنند مدنظر این تحلیل هستند و عامل مداخله دیگری تحت عنوان موسسات و نهادهای غیرمتشکل پولی که اتفاقا در تعیین شرایط این بازار تاثیر دارند، در محدوده مباحث مطرح شده نخواهند بود. می‌توان گفت وجود بازار بین بانکی ریالی به‌منظور رفع نیازهای ضروری و کوتاه‌مدت بین بانکی لازم است. این رابطه دارای ضوابط و مقرراتی است که توسط بانک مرکزی تهیه و ابلاغ شده تا در آن محدوده بانک‌ها بتوانند در این بازار حضور پیدا کنند و به داد و ستد و تبادل پول اقدام کنند.

با در نظر گرفتن شرایط و موقعیت بخش‌های اقتصادی کشور، شاخص‌های عمده‌ای مانند نرخ تورم، نرخ رشد اقتصادی، تقاضای دریافت تسهیلات، گردش متناسب و دوره بازگشت تسهیلات به بانک، رونق و فعالیت مولد بخش‌های اقتصادی و... در این بازار دارای اهمیت هستند. نرخ موثر بازار تسهیلات ریالی بین بانکی، تابعی از عوامل عمده پیش گفته خواهد بود. وجود تقاضای دریافت تسهیلات در این بازار از یک سو و عرضه تسهیلات از طرف هر یک از بانک‌ها از سوی دیگر، به ایجاد یک رابطه و داد و ستد بین بانکی منجر می‌شود. در شرایطی که عرضه پول از طرف بانک‌ها بیش از تقاضای آن باشد، انتظار می‌رود نرخ سود این تسهیلات کاهش یابد و به‌عکس در شرایطی که تقاضای پول در این بازار بیش از عرضه آن باشد انتظار می‌رود نرخ کارمزد تسهیلات بین بانکی افزایش یابد. در طول یک سال مالی نیز ممکن است شرایط و موقعیت‌هایی پیش آید که نرخ تسهیلات بین بانکی کاهش یا افزایش یابد. نظام پولی و منابع و مصارف کلان در اقتصاد، توسط بانک مرکزی و حمایت آن از تامین مالی در بخش‌هایی از اقتصاد کشور، می‌تواند نرخ تسهیلات بین بانکی را متاثر کند.

از طرف دیگر، موقعیت بانک‌های فعال در این بازار هر یک ممکن است متفاوت و متغیر باشد. ابعاد زمانی و دوره وصول طلب بانک‌ها از مشتریان و نیز تقاضای جدید مشتریان و فعالان اقتصادی برای دریافت تسهیلات کوتاه‌مدت، شاخصه‌ای برای دادوستد در این بازار است. می‌توانیم از منظر تعادل در منابع و مصارف پولی یک بانک نیز مساله را مورد بررسی قرار دهیم؛ مثلا بانک A برابر بررسی‌ها و تراز مالی خود در دوره مالی، انتظار ورود منابع در چند ماه آینده را دارد، اما به‌منظور تامین منابع خود برای پاسخگویی به نیازهای مشتریان خود در کوتاه‌مدت به بازار بین بانکی مراجعه و با نرخ این بازار از بانک B تسهیلات دریافت می‌کند. فعالیت این بازار در نظام بانکی کشور با نظارت ناظر پولی (بانک مرکزی) و پویایی و تحرک آن می‌تواند به تعادل بخشی منابع و مصارف بانک در کوتاه‌مدت کمک کند. از سوی دیگر تعیین نرخ بین بانکی ریالی متاثر از شرایط و موقعیت‌های کلان اقتصادی کشور است.

مداخله بانک مرکزی در عرضه و تقاضای بازار بین بانکی و ورود و خروج به موقع و متناسب با شرایط و موقعیت‌های این بازار منجر به تعیین نرخ متعادل خواهد شد. بانک‌های فعال در بازار پول کشور به لحاظ نقش مهم خود در تامین سرمایه در گردش واحدهای اقتصادی و طرح‌های تولیدی همواره باید تلاش کنند تا نیازهای فعالان اقتصادی کشور را با نرخی متناسب که در بر گیرنده منافع سپرده‌گذاران یا «تامین‌کنندگان» این منابع باشد، در اختیار آنان قرار دهند. انتظار می‌رود با روند نرخ کاهش تورم از یکسو، ایجاد روابط بانکی در فضای پساتحریم، افزایش بهره‌وری و رشد فضای کسب و کار، تلاش بانک مرکزی و نظام بانکی کشور به‌منظور حمایت از اشتغال و تولید ملی به سمت تامین مالی پایدار با نرخ‌های مناسب و فعالیت اقتصادی شفاف و پاسخگو، شکوفایی را برای بخش‌های اقتصادی کشور به‌دنبال داشته باشد.