فرآیند طولانی انتخاب رایزن

دکتر بابک افقهی رئیس کل اسبق سازمان توسعه تجارت ایران تجارت خارجی به سبب نقش مهمی که در ایجاد درآمد ارزی، تامین نیازهای اساسی کشورها، فراهم کردن فرصت‌های شغلی و توسعه روابط بین‌الملل دارد، از اهمیت خارق‌العاده‌ای برخوردار است. از سوی دیگر برای رسیدن به توسعه در این بخش، کشورها از مجموعه ابزارهایی که به آن «دیپلماسی بازرگانی» می‌گویند بهره می‌گیرند تا بتوانند مدیریت روابط خارجی در حوزه تجاری را به نحو مطلوب انجام دهند. در واقع دیپلماسی بازرگانی نوعی خدمات دولت‌ها به فعالان اقتصادی هر کشوری است که با هدف توسعه روابط تجاری بین‌المللی ارائه می‌شود. عمده اقدامات دیپلماسی بازرگانی توسط دیپلمات‌های خبره و توانمند مسلط بر راهکارهای توسعه روابط اقتصادی انجام می‌شود که در قالب عناوینی چون وابسته بازرگانی، رایزن بازرگانی، نماینده بازرگانی یا نماینده تجاری صورت می‌گیرد. رایزنان بازرگانی، چنانچه از تجربه و تخصص و دانش کافی برخوردار باشند و امکانات کافی در اختیار آنان قرار گیرد، می‌توانند در توسعه تجارت خارجی کشور متبوع خود سهم بسزایی ایفا کنند.

انجام تحقیق درباره ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های اقتصادی کشوری که در آن اقامت دارند و الگوهای مصرفی شهروندان آن، آگاهی از مقررات صادرات و واردات بازار مورد نظر و تغییرات مستمر این مقررات به‌ویژه محدودیت‌های وارداتی، ترجیحات مصرف‌کنندگان، تعرفه‌ها، موانع غیرتعرفه‌ای، استانداردها، مجوزها و... فراهم کردن آمار صادرات و واردات اقلام مختلف کالاها به‌ویژه کالاهایی که کشور متبوع رایزنان صادرکننده یا وارد کننده آنها هستند، برقراری ارتباط با اتاق‌های بازرگانی، تشکل‌های صادرکنندگان یا واردکنندگان و مقامات یا سازمان‌هایی که در بخش ورود یا صدور کالا، تصمیمات آنها تاثیر دارد، کسب اطلاعات دقیق درباره فعالیت‌های تجاری کشورهای رقیب در بازار مورد نظر (قراردادهای تجاری که امضا می‌کنند، هیات‌های بازرگانی که به کشور ذی‌ربط اعزام می‌شود، نمایشگاه‌های بین‌المللی که برگزار می‌شود و...)، از مهم‌ترین وظایف رایزنان بازرگانی است. از سوی دیگر، ارائه رهنمود یا نظر مشورتی به بازرگانان یا هیات‌های تجاری که به محل ماموریت بازرگانی سفر می‌کنند و کمک به برقراری تماس‌های تجاری آنها با افراد محلی، تهیه گزارش‌های ادواری درباره اوضاع بازرگانی کشور محل ماموریت و روابط اقتصادی آن با شرکای تجاری، آگاهی مستمر از شاخص‌های اقتصادی و مالی کشور محل استقرار رایزن بازرگانی به‌ویژه شاخص‌هایی که در آن توانمندی این کشور برای ایفای تعهدات تجاری آن با خارج تاثیرگذار است از جمله حجم ذخایر بین‌المللی، میزان بدهی‌های خارجی، رتبه‌بندی اعتباری نزد موسسات تضمین صادرات (هرمس، کوفاکس، ساچه و سایر موسسات اعتبار سنجی)، کمک به برپایی نمایشگاه‌های اختصاصی کشور متبوع خود در بازار هدف و گردآوری اطلاعاتی درباره نمایشگاه‌های بین‌المللی که در این بازار برگزار می‌شود و کمک به ایجاد شوراهای مشترک بازرگانی، حل و فصل دعاوی تجاری، همکاری در عقد قراردادهای تجاری، اطلاع‌رسانی درباره مناقصه‌های مهمی که در کشور محل استقرار رایزنی بازرگانی برگزار می‌شود و امکان شرکت در آنها برای بازرگانان یا صاحبان صنایع کشور متبوع رایزن بازرگانی وجود دارد، از دیگر وظایف رایزنان بازرگانی به شمار می‌رود.

اگر چه برخی از اطلاعات یا اخباری را که رایزن‌های بازرگانی می‌توانند در اختیار جامعه تجاری یا صنعتی کشور خود قرار دهند از طریق شبکه‌های مختلف اجتماعی یا پایگاه‌های مختلف اطلاع‌رسانی، می‌توان به دست آورد اما تجربه نشان می‌دهد که رایزن‌های بازرگانی فعال و مسلط به زبان تجاری کشور محل ماموریت خود می‌توانند به اخبار یا اطلاعاتی دسترسی پیدا کنند که عمدتا در رسانه منعکس نمی‌شود و آگاهی از آنها در خنثی کردن فعالیت‌های کشور‌های رقیب، حفظ موقعیت تجاری کشور متبوع رایزن‌ها و بسط مناسبات تجاری آن تاثیر قابل ملاحظه‌ای دارد. حتی برخی از رایزن‌های بازرگانی از طریق ارتباطات شخصی یا روابط خصوصی که با همتایان خود یا مقامات تصمیم‌گیرنده در بازار هدف برقرار می‌کنند، می‌توانند به بازرگانان، پیمانکاران یا صاحب صنایع خود در انعقاد قراردادهای تجاری یا موفقیت در پروژه‌های مرتبط با صدور خدمات فنی- مهندسی کمک کنند.

رایزنان بازرگانی فعال، مجرب و کارکشته می‌توانند فراتر از وظایف عادی خود انجام وظیفه کنند و موجبات جلب سرمایه‌گذاری‌های خارجی، شناسایی روش‌های مقابله با تحریم‌های اقتصادی یا تامین نیازهای اساسی کشور را از منابعی خارج از قلمرو فعالیت خود فراهم کنند یا هنگام بازدید از نمایشگاه‌های تخصصی باپیشرفته‌ترین تحولاتی که در بخش صنعت به غیر از صنایع ‌«های‌تک» در کشورهای دیگر رخ داده، آگاه شوند و نحوه دستیابی به این فناوری‌های پیشرفته را مورد بررسی قرار دهند.

کشورهایی که دارای دیپلماسی اقتصادی- بازرگانی منسجم و فعالی هستند به بخش اقتصادی نمایندگی‌های سیاسی خود در بازارهای هدف، توجه ویژه معطوف می‌کنند و علاوه بر رایزنی اقتصادی و رایزنی بازرگانی، رایزنی علمی نیز دارند. این در حالی است که باید برای رفع مشکلات تداخل وظایف حوزه اقتصادی با بازرگانی، دو وزارتخانه متبوع شرح وظایف و اقدامات هر یک را تدوین کنند تا یکی دیگر از مشکلات جدی این بخش رفع شود.اعزام رایزنان بازرگانی به خارج از سال ۱۳۷۳ مورد توجه وزارت بازرگانی سابق قرار گرفت اما به سبب مشکلات مالی و اختلاف نظر با وزارت امور خارجه در مورد چگونگی انتخاب رایزن‌ها و وابستگی سازمانی آنها این اقدام سال‌ها به تاخیر افتاد. افزایش حجم تجارت خارجی کشور در طول سال‌های برنامه سوم و چهارم توسعه اقتصادی در انتخاب و اعزام رایزن‌های بازرگانی تسریع به عمل آورد و اوج آن به انعقاد تفاهمنامه دو وزارتخانه ذی‌ربط برای حل مشکل اعزام رایزنان بازرگانی بود که البته کمک شایانی به تسریع اعزام‌ها کرد تا جایی که تعداد رایزنان بازرگانی فعال ایران در کشورهای دیگر به عدد ۱۹ رسید.

در این بین، قضاوت در مورد عملکرد رایزنان بازرگانی و میزان کارآمدی آنها و نقشی که در توسعه صادرات غیرنفتی کشور و به طور کلی انجام وظایف محول ایفا کرده‌اند به یک بررسی تحلیلی و کارشناسانه نیاز دارد و مستلزم ارزیابی گزارش‌های ادواری ارسالی رایزنان، چگونگی تعامل آنها با جامعه تجاری و صنعتی کشور محل استقرار و تشکل‌ها و اتاق‌های بازرگانی ایران و سایر فعالان اقتصادی است، علاوه‌براین، مکانیزم ارزیابی عملکرد ایشان نیز خود جای تامل دارد. جمع‌بندی‌ها حکایت از این دارند که رایزنان بازرگانی، حداقل پنج درصد و حداکثر ۱۵ تا ۲۰ درصد به افزایش تجارت ایران با کشور محل استقرار خود کمک کرده‌اند که البته با توجه به افزایش هزینه‌های ناشی از کاهش ارزش پول ملی، به هیچ وجه راضی‌کننده نبوده و باید به طور جدی مورد آسیب‌شناسی قرار گیرد. اما در این بین انتخاب و اعزام رایزن‌های بازرگانی با مشکلات خاصی روبه‌رو است که از آن جمله می‌توان به طولانی بودن زمان انتخاب افراد واجد صلاحیت و آموزش آنها، مشکلات تامین اعتبار لازم برای هزینه‌های ذی‌ربط، آشنا کردن افراد منتخب با ویژگی‌های اقتصادی و بازرگانی کشور و توانمندی‌های صنعتی و تجاری و فعالان اقتصادی، عدم همکاری مناسب سفرا و جدی گرفته نشدن رایزنی بازرگانی در برخی نمایندگی‌های کشورمان و کوتاه بودن دوران اقامت رایزن‌های بازرگانی در برخی از کشورها و تمایل شخصی رایزن به فعالیت در مشاغل دیگر و بازگشت به کشور به دلایل گوناگون و... اشاره کرد.

اما از آنجا که رایزن‌های بازرگانی عموما در سفارتخانه‌های کشور در خارج مستقر هستند کار کردن در یک فضای دیپلماتیک از قابلیت اقتصادی آنها اعم از برقراری تعاملات و جلسات متعدد غیررسمی با تجار، می‌کاهد و چنانچه رایزن‌های بازرگانی از امکانات مادی لازم برای ایجاد تشکیلات مستقل در مراکز تجاری یا صنعتی محل فعالیت خود برخوردار باشند، میزان کارآمدی و تعامل آنها با فعالان اقتصادی-تجاری بازار هدف بدون شک افزایش خواهد یافت. اقدامی که البته در حد بضاعت برای تعدادی از رایزنان بازرگانی در دوره‌های قبل صورت گرفت که تاثیر بسیار مثبتی در فعالیت‌های آنان داشت. ضرورت ایجاب می‌کند که اعتبار کافی برای افزایش تعداد رایزن‌های بازرگانی تخصیص یابد و هزینه‌های فعالیت آنان نوعی سرمایه‌گذاری تلقی شود، زیرا موفقیت رایزن‌ها در انجام وظایف محول، در نهایت امر به تحقق سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی (در زمینه توسعه صادرات غیرنفتی، افزایش درآمدهای ارزی کشور، تامین کالاهای اساسی و...) کمک خواهد کرد.

آخرین نکته‌ای که تذکر آن ضروری است انتخاب رایزن‌های بازرگانی بر مبنای میزان تخصص، شایستگی، بالا بودن سطح آگاهی نسبت به مسائل اقتصادی بین‌المللی و ویژگی‌های اقتصادی کشور متبوع و کشور محل فعالیت، تجربه کافی، تسلط بر زبان و سایر خصوصیاتی است که حرفه‌ وی به‌آن نیاز دارد.

به هر حال وجود رایزنی بازرگانی در یک سفارتخانه یا نمایندگی سیاسی در خارج به هیچ وجه لزوم تقویت کادر اقتصادی سفارتخانه‌ها را نفی نمی‌کند و ضرورت ایجاب می‌کند که همزمان با تدوین دیپلماسی اقتصادی کشور، راهکارهای تقویت بخش اقتصادی نمایندگی‌های سیاسی ایران شناسایی و برای اجرای آنها اقدام قاطع صورت گیرد.