مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی کرد
تجربه ۱۱ کشور در صنعت نان
گروه بازرگانی: افزایش ۳۰ درصدی قیمت نیز نتوانست منجر به اصلاح ساختار صنعت نان شود. ماه گذشته و با گذر از سیاست تثبیت قیمت‌ها پس از حدود ۳۰ ماه از آخرین تصمیمات، افزایش ۳۰ درصدی قیمت نان در دستور کار قرار گرفت. اقدام صورت گرفته در حالی است که به رغم هدفی که در ابتدا از طریق قانون هدفمندی یارانه‌ها دنبال می‌شد، سیاست تثبیت قیمت‌ها به جای اصلاح قیمت‌ها در دستور کار قرار گرفت با این حال پرداخت یارانه نقدی نان به مصرف‌کننده از همان ابتدا عملیاتی شد.
با توجه به اینکه به‌طور متوسط در کشور تاثیر آرد در ارزش نان حدود ۳۰-۲۷ درصد است، این اصلاح قیمت‌ها فقط می‌تواند بخشی از افزایش قیمت‌های سالانه اجزای این زنجیره و ضرردهی نانوایان را جبران کند و تاثیری بر میزان مصرف آرد و کاهش حجم ضایعات و بهبود کیفیت نان و رقابتی شدن بازار را در سطح مطلوب نخواهد داشت.
گروه بازرگانی: افزایش ۳۰ درصدی قیمت نیز نتوانست منجر به اصلاح ساختار صنعت نان شود. ماه گذشته و با گذر از سیاست تثبیت قیمت‌ها پس از حدود ۳۰ ماه از آخرین تصمیمات، افزایش ۳۰ درصدی قیمت نان در دستور کار قرار گرفت. اقدام صورت گرفته در حالی است که به رغم هدفی که در ابتدا از طریق قانون هدفمندی یارانه‌ها دنبال می‌شد، سیاست تثبیت قیمت‌ها به جای اصلاح قیمت‌ها در دستور کار قرار گرفت با این حال پرداخت یارانه نقدی نان به مصرف‌کننده از همان ابتدا عملیاتی شد.
با توجه به اینکه به‌طور متوسط در کشور تاثیر آرد در ارزش نان حدود ۳۰-۲۷ درصد است، این اصلاح قیمت‌ها فقط می‌تواند بخشی از افزایش قیمت‌های سالانه اجزای این زنجیره و ضرردهی نانوایان را جبران کند و تاثیری بر میزان مصرف آرد و کاهش حجم ضایعات و بهبود کیفیت نان و رقابتی شدن بازار را در سطح مطلوب نخواهد داشت. از این رو مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با بررسی وضعیت صنعت نان در ۱۱ کشور به ضرورت برنامه‌هایی در راستای اصلاح و رقابتی شدن این صنعت جهت رفع مشکلات تاکید کرده است.
سهم نان در سبد مصرفی
براساس این گزارش حجم مصرف نان دنیا سالانه حدود ۸۶ میلیون تن برآورد شده است. در این میان آسیا و اقیانوسیه بزرگ‌ترین بازار دنیا را تشکیل می‌دهند. با مقایسه نمودار سهم نان در سبد غذایی کشورهای ترکیه، ایالات‌متحده، ایران، فرانسه، مصر، برزیل و بنگلادش مشاهده می‌شود که در کشور بنگلادش این سهم به حداکثر می‌رسد به‌طوری‌که هزینه مصرفی نان بیش از ۵۰ درصد کل هزینه‌های مواد خوراکی خانوارهای بنگلادش را شامل می‌شود. کمترین هزینه مصرف نان نیز مربوط به کشورهای توسعه یافته است.
تجارب برخی کشورها در صنعت نان
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در کشور دانمارک نان تقریبا در هر سه وعده غذایی مصرف می‌شود. مردم این کشور غالبا نان‌های منجمدی را که در سوپر مارکت‌ها با قرار دادن در فر آماده می‌شوند ترجیح می‌دهند و حدود ۷۳ درصد مصرف نان به این صورت است. مصرف سرانه نان در این کشور حدود ۷۵ گرم در روز است. در کشور ایتالیا نیز تعداد واحدهای تولید صنعتی نان ۱۵۰ و نانوایی‌های سنتی ۲۵ هزار واحد است. همچنین در این کشور حدود هزار واحد فروش نان فعالیت دارند که این واحدها حدود ۱۲ درصد سهم فروش نان را به خود اختصاص داده‌اند. تولید نان در کشور هلند نیز در ۱۰۰ واحد صنعتی و دوهزار و ۴۰۰ واحد سنتی صورت می‌گیرد، ۵۸ واحد نان صنعتی تمام اتوماتیک وجود دارد که جمعا ۸۰درصد بازار فروش نان را در اختیار دارند و ۲۰ درصد مابقی مربوط به دوهزار و ۴۰۰ واحد نانوایی سنتی است. همچنین در کشور آلمان یک هزار و ۸۰۰ واحد نان سنتی وجود دارد که انتظار می‌رود تعداد آنها در سال آینده تقلیل یابد. در این کشور برخی از شرکت‌های بزرگ تولید نان محصولات خود را به جای عرضه در سوپرمارکت‌ها در فروشگاه‌های زنجیره‌ای خود عرضه می‌کنند. این زنجیره به سرعت رشد کرده و هم‌اکنون ۳۰ درصد سهم بازار نان آلمان را به خود اختصاص داده است. در انگلستان نیز ۷۵ تا ۸۰ درصد بازار تولید را واحدهای صنعتی تشکیل می‌دهند. فروشگاه‌ها بیش از ۱۵ درصد کل نان را تولید می‌کنند و مانعی برای توسعه نانوایی‌های سنتی هستند که کمتر از ۵ درصد کل نان تولیدی کشور را تشکیل می‌دهند. در کشور فرانسه نان مشهور، باگت است. در این کشور به دلیل اینکه اغلب مصرف‌کنندگان نان را برای مصرف همان روز خود خرید می‌کنند. بنابراین فروش نان در فروشگاه‌های زنجیره‌ای و سوپرمارکت‌ها رونق زیادی دارد. تولید نان صنعتی در فرانسه حدود ۲۵ تا ۲۶ درصد را شامل می‌شود؛ در حالی که نان‌های باگت سنتی ۶۵ تا ۶۶ درصد و نان‌های سوپر مارکتی حدود ۹ درصد و یک درصد نان نیز توسط شهرداری‌ها توزیع می‌شود. در بلژیک نیز مانند سایر کشورهای اروپایی حجم زیادی از نان‌ها را واحدهای صنعتی تولید می‌کنند که تعداد آنها حدود ۱۰۵-۱۰۰ واحد بوده و تعداد ۳ هزار و ۸۰۰ واحد نیز سنتی هستند. در کشور فنلاند همچنین سهم واحدهای صنعتی ۸۰ درصد بوده که ۲۲ واحد صنعتی این میزان نان را تولید می‌کنند. به‌علاوه در کشور کانادا محصولات نانی در کارخانه‌‌ها با مقیاس بزرگ یا کارگاه‌ها و نانوایی‌های کوچک تولید شده و از طریق فروشگاه‌ها در سطح خرده‌فروشی در جامعه توزیع می‌شود. کارخانه‌های کوچک در کانادا با کمتر از ۲۰ نفر نیروی کار ۱۰ درصد بازار، کارخانه‌های متوسط با ۲۰ تا ۲۰۰ نفر نیروی کار تقریبا ۵۰ درصد بازار کار و کارخانه‌های بزرگ بیش از ۲۰۰ نفر نیروی کار تقریبا ۴۰ درصد بازار کار را در اختیار دارند. در کشور مالزی نیز در حال حاضر صنعت نان در اختیار دو شرکت عمده تولید نان به نام گاردنیا و استانتونن است. این دو شرکت ۷۶درصد بازار خرده‌فروشی نان را در اختیار دارند. علاوه بر این دو تولیدکننده عمده، کارگاه‌های کوچک پخت نان تلاش می‌کنند تا فعالیت خود را ادامه دهند و سهمی هرچند کوچک از بازار را در اختیار بگیرند. صنعت غذا در ترکیه نیز تقریبا ۵ درصد از کل تولید ناخالص ملی کشور را در اختیار دارد. این به‌گونه‌ای است که ۱۰۰ هزار نفر در واحدهای اقتصادی تولیدی مربوط به صنعت نان مشغول به کار هستند.
وضعیت خصوصی‌سازی در صنعت نان
از سوی دیگر در فرانسه حدود ۶۵ درصد ظرفیت ذخیره‌سازی گندم در اختیار بخش تعاونی و ۳۵ درصد در اختیار بخش خصوصی است. در کشور کانادا نیز سیلوهای اولیه توسط شرکت‌های غله مدیریت می‌شوند که این شرکت‌ها با شرکت‌های تعاونی با مالکیت کشاورزان هستند و با اینکه شرکت‌های با مالکیت بخش خصوصی هستند اکنون ۶ شرکت، مالکیت بیش از ۹۵ درصد از تمامی سیلوهای اولیه را در اختیار دارند. بخش مهمی از بازار نان در ترکیه نیز در انحصار آن دسته از نانوایی‌هایی قرار دارد که در رده شرکت‌های صنعتی کوچک و متوسط ارزیابی می‌شوند و این شرکت‌ها در سال‌های اخیر در چارچوب الزام قانونی نهادینه شدن فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی و تجاری و مالی و همسو با توسعه اقتصادی درصدد نوسازی واحدهای تولیدی خود با استفاده از آخرین فناوری‌ها و افزایش بهره‌وری در تولید هستند. بخش خصوصی که در واقع حرف اول را در بازار ترکیه می‌زند، فقط با چند شرکت بزرگ در این بازار خودنمایی می‌کند که مشتریان آن نیز طبقه متوسط و ثروتمند جامعه در مناطق شهری است، بنابراین بخش اعظم تولید نان صنعتی همچنان در انحصار نانوایی‌های کوچک و متوسط است. در این میان شهرداری‌ها که در ساختار حکومتی ترکیه به‌عنوان ادارات محلی از آن یاد می‌شود، در راه ایفای بخشی از وظایف اجتماعی خود که تسهیل و توسعه رفاه زندگی شهروندان است، با تاسیس شرکت‌هایی در زیرمجموعه نهادهای شهرداری، به نان صنعتی و تولید انبوه روی آورده و به‌عنوان بازیگران قدرتمند وارد بازار بزرگ نان در این کشور شده‌اند. در ترکیه همچنین هیچ یارانه‌ای در بخش نان نیست. بنابر این گزارش در ایران ۹۵ درصد نان مصرفی مردم را نان‌های سنتی تشکیل می‌دهند. در بخش نان سنتی با مشکلاتی مواجه بوده که در راس آن عدم افزایش قیمت نان قرار دارد. قیمت نان در اغلب واحدهای سنتی و فانتزی در نقطه سر به سر بوده و صرفه اقتصادی آن ناچیز است. این مساله در نان‌های صنعتی به‌رغم امکان پایین‌تر بودن هزینه تولید، به دلیل وجود واسطه‌هایی نظیر عوامل پخش و فروش موجب افزایش چشمگیری در قیمت تمام شده نان دست مصرف‌کننده می‌شود.
جمع‌بندی
در کشورهای منتخب مورد مطالعه، تولید نان سنتی نیز تداوم دارد و صنعتی شدن تولید نان با حذف اشتغال بخش سنتی همراه نبوده و متناسب با ذائقه مردم تولید انواع نان سنتی نیز ادامه یافته است و برای تامین نان در دسترس مردم، توزیع نان یارانه‌ای از طریق شهرداری‌ها رواج دارد. علاوه‌بر سیاست‌های تشویقی و حمایتی، اصلاح سیاست‌های مرتبط با خصوصی‌سازی و افزایش رقابت در این بخش نیز می‌تواند کمک شایانی به افزایش انگیزش کشاورزان، آسیابان و نانوایان کند. در کشورهای موفق در این صنعت، عمده فرآیند خرید گندم، کنترل کیفیت گندم، حمل‌ونقل و ذخیره‌سازی گندم به عهده بخش خصوصی و تعاونی‌های کشاورزان بوده و شرکت‌های بزرگی مسوولیت این کار را بر عهده دارند.
کشورهای توسعه‌یافته صنعتی در سال‌های اخیر از سیاست حمایت از قیمت‌های بازار فاصله گرفته و به سمت سیاست‌ها و مکانیسم‌های حمایت از درآمد یا پرداخت‌های مستقیم به عنوان یک وسیله تثبیت‌کننده در بخش کشاورزی گرایش پیدا کرده‌اند، اما اغلب کشورهای در حال توسعه ترجیح می‌دهند که به نهاده‌ها یارانه بدهند تا اینکه از قیمت‌های محصولات حمایت کنند. به دلیل اینکه اعمال آن آسان‌تر است و برخلاف قیمت‌های تضمینی، یارانه نهاده باعث پایین ماندن قیمت محصولات غذایی داخلی می‌شود که از نظر سیاسی برای دولت‌ها مهم است. در کشورهای منتخب مورد مطالعه، محدودیتی برای تولید نان سنتی در نظر نگرفته‌اند، اما فرآیند اقتصادی و تبلیغات در جهتی است که تولید صنعتی نان رو به گسترش است و این کار از نظر اقتصادی و هم از بعد نظارت در بهداشت نان مثبت تلقی می‌شود.
امروزه بخش اعظمی از زنجیره تولید نان تحت تصدیگری دولت بوده که این امر نارضایتی تولیدکننده و مصرف‌کننده را در پی داشته که به‌تبع آن رقابتی بودن در این عرصه با مشکل مواجه شده است. تا قبل از اصلاح قیمت کنونی، دولت حدود ۶ هزار میلیارد تومان یارانه غیرمستقیم و چهار هزار میلیارد تومان یارانه مستقیم به نان پرداخت می‌کرد و اکنون با افزایش ۳۰ درصدی قیمت آرد از یارانه پرداختی دولت حدود ۲۰ درصد کاسته شده است. با توجه به جایگاه خاص نان در تغذیه مردم کشور، پرداختن به کیفیت و سلامت نان و نیز لزوم توسعه نان‌های صنعتی و پرداختن اصولی به بهینه کردن نان‌های ملی و سنتی کشور موجب تضمین و سلامت جامعه در آینده خواهد بود.به‌رغم اتخاذ سیاست‌های حمایتی مختلف و تخصیص اعتبارات کلان، تولید نان به روش مکانیزه (تولید نان صنعتی) از توسعه مطلوبی برخوردار نبوده است که علت آن را باید در سیاست‌های متمرکز در ایجاد و توسعه ظرفیت و عدم توجه کافی به توسعه بازار جست‌وجو کرد.
پیشنهادها
مرکز پژوهش‌های مجلس در ادامه پیشنهادهای زیر را در راستای بهبود مشکلات صنعت نان مطرح کرده است:
۱- تدوین یک برنامه راهبردی بلندمدت و میان‌مدت و ایجاد یک متولی واجد شرایط جهت کلیه مسائل و موضوعات حوزه گندم، آرد، نان و همچنین تداوم و زمینه‌سازی برای صنعتی‌شدن در راستای کاهش حجم ضایعات و بهبود کیفیت نان ضروری است.
۲- حذف نقش اجرایی دولت در حوزه گندم، آرد، نان و واگذاری آن به بخش خصوصی. در راستای مردمی کردن امور، اتخاذ تدابیری جهت رعایت اقتصاد مقاومتی و حذف رانت از حوزه گندم، آرد و نان با ایجاد فضای رقابتی و توسعه کسب‌وکار در این حوزه ضروری است و باید مسوولیت حوزه گندم، آرد و نان به اتحادیه‌های تولیدکنندگان و بخش خصوصی سپرده شده و بخش دولتی تنها نظارت فعال داشته باشد.
۳- جهت‌دهی فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در جهت نیازهای صنعت نان، اطلاع‌رسانی در مورد ویژگی‌های نان‌های با کیفیت و یکپارچه‌سازی حوزه تحقیقات به‌خصوص در امر ارتقای کیفیت گندم، آرد و نان در جهت ارتقای سطح آموزش و تحقیقات ضروری است.
۴- به دلیل گوناگونی و تنوع عوامل تاثیرگذار بر فرآیند تولید، توزیع و مصرف نان، برنامه‌ها و سیاست‌هایی می‌توانند کشور را به اهداف مدنظر برسانند که ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی موثر بر این فرآیندها را مورد توجه قرار دهند. از این رو اتخاذ رویکردی سیستمی و جامع در طراحی سیاست‌های حمایتی امری اجتناب ناپذیر است.
۵- در رابطه با تسهیلات اعطایی به واحدهای تولید نان برخی از کارشناسان معتقدند که تخفیف در بهای انرژی مصرفی در واحدهای تولیدی منجر به هدر رفتن سرمایه‌ها و کاهش بهره‌وری می‌شود. از این رو اعطای چنین تسهیلاتی را مناسب نمی‌دانند. در مورد تسهیلات بانکی نیز میزان بالای تسهیلات، نرخ پایین سود و ضعیف بودن تضمین‌ها موجب شده که حجم بالایی از تسهیلات دریافتی در بخش‌های دیگر سرازیر شود. باید توجه داشت که با توجه به شرایط فعلی بازار نان تولید شده در واحدهای مکانیزه، اعطای سنگین و با نرخ سود بانکی پایین به تنهایی نمی‌تواند انگیزه لازم را برای سرمایه‌گذاری در این بخش ایجاد کند، بلکه منجر به ورود افرادی با انگیزه بهره‌مندی از این تسهیلات و سرمایه‌گذاری در بخش‌های دیگر می‌شود.
۶- مهم‌ترین شرط در تهیه نان از آرد کامل و افزایش کیفیت نان تولیدی، استفاده از گندم مرغوب است؛ بنابراین ضروری است که در خرید گندم به خصوصیات کیفی و ذاتی آن توجه شود.
۷- بهره‌گیری از راهکار اصلاح قیمت و آزادسازی و رقابتی‌شدن این صنعت، مستلزم در نظر گرفتن پیامدهای اجتماعی آن است که می‌تواند از طرق مقتضی مانند پرداخت یارانه نقدی به مصرف‌کننده (مشابه اقدام سال ۱۳۹۱) یا انتخاب یک نان فراگیر در سطح هر منطقه از کشور و حمایت مصرف‌کننده، از طریق قیمت کمتر آن نوع از نان (مشابه نان شهرداری‌ها در ترکیه) صورت گیرد. در این وضعیت، امکان ارائه آرد با کیفیت (آرد کامل و همراه با ریزمغذی‌ها) و حتی در قالب نان سلامت و همچنین توسعه تولید نان صنعتی امکان‌پذیر است.
۸- در رابطه با تسهیلات اعطایی به واحدهای تولید نان برخی از کارشناسان معتقدند که تخفیف در بهای انرژی مصرفی در واحدهای تولیدی منجر به هدر رفتن سرمایه‌ها و کاهش بهره‌وری می‌شود. از این رو اعطای چنین تسهیلاتی را مناسب نمی‌دانند. در مورد تسهیلات بانکی نیز میزان بالای تسهیلات، نرخ پایین سود و ضعیف بودن تضمین‌ها موجب شده که حجم بالایی از تسهیلات دریافتی در بخش‌های دیگر سرازیر شود. باید توجه داشت که با توجه به شرایط فعلی بازار نان تولید شده در واحدهای مکانیزه، اعطای سنگین و با نرخ سود بانکی پایین به تنهایی نمی‌تواند انگیزه لازم را برای سرمایه‌گذاری در این بخش ایجاد کند، بلکه منجر به ورود افرادی با انگیزه بهره‌مندی از این تسهیلات و سرمایه‌گذاری در بخش‌های دیگر می‌شود.
۹- مهم‌ترین شرط در تهیه نان از آرد کامل و افزایش کیفیت نان تولیدی، استفاده از گندم مرغوب است؛ بنابراین ضروری است که در خرید گندم به خصوصیات کیفی و ذاتی آن توجه شود.
۱۰- بهره‌گیری از راهکار اصلاح قیمت و آزادسازی و رقابتی‌شدن این صنعت، مستلزم در نظر گرفتن پیامدهای اجتماعی آن است که می‌تواند از طرق مقتضی مانند پرداخت یارانه نقدی به مصرف‌کننده (مشابه اقدام سال ۱۳۹۱) یا انتخاب یک نان فراگیر در سطح هر منطقه از کشور و حمایت مصرف‌کننده، از طریق قیمت کمتر آن نوع از نان (مشابه نان شهرداری‌ها در ترکیه) صورت گیرد. در این وضعیت، امکان ارائه آرد با کیفیت (آرد کامل و همراه با ریزمغذی‌ها) و حتی در قالب نان سلامت و همچنین توسعه تولید نان صنعتی امکان‌پذیر است.
ارسال نظر