عملکرد بازار در ایران

لادن وجدان زاده

بارزترین نماد زندگی شهری و سکونت در زیست بوم‌های بزرگ ایران زمین، بازار است. بازار به مثابه ستون فقرات شهرهای ایرانی دانسته می‌شود که نبض حیات اقتصادی، اجتماعی (برگزاری جشن‌های ملی و مذهبی) و فرهنگی شهر را در خود جای داده و دروازه‌های اصلی شهر را به یکدیگر متصل ساخته است؛ بدین ترتیب بازارهای اصلی و دائمی ‌در امتداد اصلی‌ترین محور شهری جای می‌گرفته و از دروازه شهر آغاز گشته و به مرکز شهر ختم می‌شده است.

بازار بیانگر هویت مکانی اجتماعی است که؛ علاوه بر آمدوشدهای آزادانه بر داد و ستد در زمینه‌های مختلف دلالت دارد. به دیگر سخن به دلیل هندسه خاص بازار و تعبیه عملکردهای متعدد در این مجموعه علاوه بر تامین خواسته‌ها و ملزومات بازرگانان، مبادلات فرهنگی اقوام و ملل مختلف، به عنوان عملکردی اجتماعی در این فضا و مکان نمود یافته است.

از چنین دریچه نگرشی بازار ایرانی؛ کلان فضای تبادل و تقابل فرهنگ‌ها به شمار می‌رود.

بازار از یاخته‌های خرد تجاری تشکیل و توسط فضاهایی سرپوشیده به یکدیگر وصل می‌شوند. اما در ورای آن، در برگیرنده عباراتی همچون؛ قدرت، اعتبار، سرنوشت، حرکت و حکومت می‌باشد. بنابراین هر حرکت و جنبش عظیمی‌در حیطه سیاسی و اجتماعی و در پی آن اصلاحات ساختاری در اساس حکومت از درون این مکان اجتماعی، تجاری نشات گرفته است.

به طور کلی بازار از سه فضای اصلی تشکیل شده است:

۱ - فضایی کاربردی برای فعالیت‌های تولیدی، بازرگانی و خدماتی (واحدهای خرد تجاری)

۲ - فضاهای عبوری برای مرتبط ساختن و همچنین مجزا نمودن واحدهای خدماتی، تولیدی و بازرگانی (فضایی برای گذر مشتریان)

۳ - مکان‌هایی برای گردهمایی مردمان در لابه لای فضاهای متعدد بازار که به صورت سرباز، سرپوشیده و نیمه سرپوشیده هستند. (لازم به ذکر است در مجموعه‌های تجاری و مراکز خرید در دنیای مدرن به خصوص در ایران این فضا به دست فراموشی سپرده شده است یا کمتر به آن پرداخته می‌شود، هرچند که گهگاه جانمایی مکانی تحت عنوان کافی شاپ یا قراردادن چند نیمکت و صندلی در داخل یا ورودی مجموعه‌های احداث شده هیچ‌گاه تداعی‌کننده این مفهوم نخواهد بود).

از جمله خصوصیات کارکردی بازارهای سرپوشیده و دائمی ‌فراهم نمودن مکانی مطلوب برای صاحبان اصناف و خریداران (کاربران) به جهت بهره گیری از عناصر معماری (محیطی خنک و مناسب برای تابستان‌های گرم و فضایی گرم و مطلوب در مواجه با زمستان‌های سرد) است.

از نگاهی دیگر بازار شامل عناصر متعددی می‌باشد که عبارتند از:

۱ - راسته ( اصلی‌ترین شریان بازار)

۲ - رسته (شریان فرعی)

۳ - دالان

۴ - سرا یا خان

۵ - تیم یا تیمچه

۶ - خانبار یا انبار

بهره گیری از چنین عناصرکارکردی و فضایی، تاثیر به‌سزایی در ارائه خدمات از سوی اصناف و همچنین خلق محیطی پاسخ‌ده را در جهت جلب رضایت کاربران در پی دارد؛ به عنوان مثال در بازارهای سنتی ایران زمین هر راسته مختص یک صنف از اصناف متعدد بازار است و امکان مقایسه محصولی خاص تحت کیفیت و قیمت متفاوت را ایجاد می‌نماید.

بازارهای ایرانی با ویژگی‌های منحصر به فرد خود به عنوان یکی از بناها و فضاهای تاریخی در سراسر دنیا شناخته شده است.

بازارهای سنتی ایران همیشه در کنار مجموعه‌ها و شریان‌های شهری و روستایی و همجوار با کاربری‌های عمومی‌ نظیر گرمابه، مسجد، مدرسه و... بنا می‌شده است؛ به عبارت دیگر بازار با سایر فضاهای شهری دارای ارتباط ارگانیک و منسجم بوده است، اما در پی وقوع نهضت‌ها و جنبش‌های مردمی‌ و سیاسی همچون رنسانس و انقلاب صنعتی که بی‌تردید تاثیر به سزایی در معماری و شیوه جانمایی فضاها و کارکردهای شهری داشته است، ورود عنصری تحت عنوان خیابان و دسترسی سواره، تغییرات بنیادی در الگوی سکونتی و شهرنشینی به وجود آورده و به تدریج ارتباط این فضای اجتماعی با سایر کارکردها و فضاهای شهری گسیخته شده است.

منابع:

۱) «شکل گیری معماری در تجارب ایران و غرب»، فلامکی محمدمنصور؛ نویسنده، موسسه علمی‌و فرهنگی فضا، ۱۳۷۱

۲) «پل بازارهای تبریز»، فخاری تهرانی فرهاد؛نویسنده،کنگره طرح احیای ربع رشیدی و فرهنگ و تمدن ایران عصر ایلخانی

۳) « بازار ایرانی؛ کلان فضای تبادل و تقابل فرهنگ‌ها»، کبیر صابر محمد باقر؛ نویسنده، همایش بین‌المللی رویکرد فرهنگی به جغرافیا؛ جغرافیا‌، بستری برای گفت‌وگوی تمدن‌ها.