م.ر.بهنام رئوف

صادرات یکی از مهم‌ترین مولفه‌های پویایی اقتصاد یک کشور است. سال‌ است که از کاهش وابستگی اقتصاد به صادرات نفت و مشتقات آن و تمرکز روی سایر اقلام و بخش‌های صادراتی صحبت به میان است. از جمله مواردی که در بخش صادرات غیر نفتی همواره بر آن تاکید شده است بین بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات است. بخشی که همواره ارائه خبرهای صادراتی آن با شک و تردید همراه بوده است. تیر ماه سال ۸۹، رضا تقی پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات از پیش‌بینی سهم یک و نیم درصدی فناوری اطلاعات در صادرات غیر نفتی خبر داد. وی در نشست صبحانه کاری که در آن زمان در اتاق بازرگانی تهران برگزار شد، اظهار کرد: با توجه به فضایی که در حوزه فناوری اطلاعات وجود دارد قطعا لازم است تا ارتباطات ما با بخش خصوصی بیش از پیش باشد و باید ساختارهای حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات با سرعت قابل قبض و بسط باشند و انعطاف لازم در این خصوص وجود داشته باشد. وی با بیان اینکه فناوری اطلاعات هنوز سهم بسیار بزرگی در صنایع هایتک دارد اظهار کرد: سهم این حوزه در تولید ناخالص داخلی کشورها رو به توسعه است و مهم است که در طول بحران‌های جهانی در ۴-۳ سال گذشته تنها حوزه‌ای که آسیب جدی، ندید و به کمک سایر حوزه‌ها رفت ICT بود. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات گفت: در گذشته در این حوزه خلاء‌هایی وجود داشت، اما اقدامات خوبی صورت گرفته است و در حال حاضر در بحث مخابرات بحران جدی نداریم. وی افزود: در زمینه IT و ICT به دلایل تاریخی و رشته‌های فرهنگی ما نتوانسته‌ایم توسعه‌ای که در شان و منزلت ملت بزرگ ایران باشد داشته باشیم هر چند که ما برخی از آمارهای جهانی را قبول داریم و برخی دیگر را قبول نداریم، ولی باید بدانیم که ایران با توجه به تجربه تاریخی در ایجاد تمدن‌ها و جایگاه علمی که دارد در این زمینه رشد قابل قبولی نداشته است. تقی‌پور گفت: ما از اول مدل مشخصی را برای توسعه ارتباطات و فناوری اطلاعات انتخاب نکردیم و یا اینکه مدل خاصی را قبول نداشتیم که یکی از دلایل عدم توسعه ما مربوط به این موضوع می‌شود. وی با بیان اینکه از دهه ۸۰ شاهد رویش جوانه‌های رونق بازار کسب و کار بودیم و فناوری اطلاعات به عنوان جزئی از زندگی ما قرار گرفته است گفت: ما برای اینکه بتوانیم به جریان موجود سرعت بیشتری بدهیم جلسات متعددی با نخبگان این رشته برگزار کردیم و در این جلسات از سند نویسی پرهیز کردیم؛ چرا که معتقدیم به حد کافی در این حوزه کار نظری صورت گرفته است. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با بیان اینکه ۴ محور زیرساختی و کاربردی در برنامه پنجم ارائه شده است، اظهار کرد: ما در برنامه پنجم توسعه ۶ محور اساسی را مد نظر قرار دادیم که شامل توسعه دولت الکترونیک، تجارت و بانکداری الکترونیک، سلامت و رفاه الکترونیکی، توسعه فرهنگ ایرانی - اسلامی در فضای مجازی، توسعه زیرساخت‌های ارتباطی و توجه به امنیت فضای تبادل اطلاعات است. وی افزود: پیش‌بینی ما این است تا بتوانیم ۵/۱ درصد از صادرات غیر نفتی کشور را در حوزه IT داشته باشیم.

چه چیز آی تی ایرانی صادراتی است؟

مسوولان دولتی همواره وعده صادرات فناوری اطلاعات و ارتباطات را می‌دهند. اما همچنان در این وعده‌های عنوان شده به موضوعات یا کالاهایی که می‌تواند صادر شود اشاره‌ای نمی‌شود. آیا ایران در بخش سخت‌افزار حرفی برای صادرات دارد یا در بخش نرم افزار؟ تمامی کارشناسان فعال در حوزه فاوای کشور می‌دانند که ایران همواره مصرف‌کننده سخت افزارهای این حوزه است. از بخش رایانه و تجهیزات شبکه‌ای گرفته تا تجهیزات مخابراتی، ایران و شرکت‌های ایرانی همواره اگر یکی از مشتریان اصلی برندهای اروپایی و آمریکایی نباشند قطعا علاقه ویژه‌ای به برندهای چینی دارند. هر چند که تا پیش از این در بخش مخابرات حضور شرکت‌ها و تولیدکنندگان داخلی می‌توانست نجات بخش وابستگی ما به کشورهای خارجی باشد، اما تعلل دولت در حمایت از بخش خصوصی ایرانی باعث شد تا صنعت مخابرات ایران به عنوان یکی از مشتریان اصلی هوواوی و زد تی ای محسوب شود. این وابستگی به خصوص از زمان رشد استفاده از تلفن همراه در کشور و همزمان با توسعه شبکه‌های اپراتور اول، دوم و روی کار آمدن اپراتور سوم بیشتر شد.

اما در بخش نرم‌افزار نیز شرکت‌های ایرانی به جز ارائه برنامه‌هایی پیرامون اتوماسیون اداری و سیستم‌های ارباب رجوع و حسابداری و انبارداری، تولیدات خاص دیگری ندارند. به‌خصوص که جهان هم‌اکنون در این بخش‌ها تحت سیطره سپ، مایکروسافت و اوراکل است. شرکت‌هایی که حتی به تازگی با تغییر در نسخه‌های نرم افزاری خود نسخه‌هایی نیز برای تجارت‌های خرد منتشر کرده‌اند و به این ترتیب دامنه فعالیت‌های خود را افزایش داده‌اند. در بخش نرم‌افزار همه سال آمارهای بسیاری اعلام می‌شود. آمارهایی که نشان از رشد صادرات محصولات نرم‌افزاری است اما همواره بررسی موارد صادر شده نشانگر نرم‌افزارهای چند رسانه‌ای و آموزشی است و آنچه معمولا صادر شده است با آن تعریف استاندارد از نرم‌افزار زمین تا آسمان تفاوت دارد.

طرح صادرات یک‌میلیارد دلاری

همانطور که گفته شد واژه صادرات آن هم با ارقام نجومی آن قدر جذاب است که برای آن تا به حال طرح و برنامه‌های بسیاری نگاشته شده باشد. به عنوان مثال اردیبهشت ماه سال ۸۵ بود که عبدالمجید ریاضی، دبیر وقت شورای‌عالی فناوری اطلاعات، ‌‌در گفت‌وگو با ‌ایتنا در زمینه حمایت از فعالیت‌های صورت گرفته گفت: یکی از بحث‌های مهم و عمده‌ای که انجام گرفت، موضوع صادرات نرم‌افزار است و با توافقاتی که انجام گرفته، قرار بر این شد که برنامه‌ای از سوی دوستان این حوزه ارائه شود تا بتوان حجم صادرات نرم‌افزار را تا پایان برنامه چهارم به میزان یک‌میلیارد دلار رساند. ریاضی افزوده بود که به نظر می‌رسد این حوزه ظرفیت این میزان صادراتی را نیز داشته باشد.

وی بسیاری از نرم‌افزارهای فارسی را مستعد برای امر صادرات دانست و تاکید کرد: در گام اول با توجه به همزبانی با کشورهایی مانند افغانستان و تاجیکستان و حجم مبادلات ایران با این دو کشور، صادرات نرم‌افزار از این دو کشور آغاز شود. در آن زمان عنوان شده بود که طی‌۱۰ روز آینده طرح یک‌میلیارد دلاری صادرات فناوری اطلاعات و ارتباطات از سوی مجمع تشکل‌های ICT به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تحویل خواهد شد.محمد امین شهرستانی هم در آن زمان گفته بود که کمیته‌ای با عنوان صادرات فناوری اطلاعات و ارتباطات با حضور نمایندگان وزارت ارتباطات و اعضای مجمع تشکل‌ها جهت ارزیابی طرح تشکیل خواهد شد. به گفته وی این طرح به عنوان پیش‌نویس جهت تصویب نهایی تقدیم شورای عالی فناوری اطلاعات خواهد شد.طلایی، از اعضای اتحادیه صادرکنندگان نرم‌افزار نیز از شروع این طرح در مجمع تشکل‌های ICT از یک ماه قبل از آن سخن گفت.این درحالی است که طی مصوبه هیات دولت تا پایان برنامه چهارم توسعه میزان صادرات فناوری اطلاعات و ارتباطات باید به میزان یک‌میلیارد دلار می‌رسید و نکته جالب آن است که دو سال از پایان برنامه چهارم توسعه می‌گذرد و نه از این طرح خبری است و نه از صادرات یک میلیارد دلاری!

صادرات ۱۵۰میلیون دلاری

اما در حالی که همواره آمار درست و موثقی از صادرات بخش فاوا در اختیار نیست این بار علی حکیم جوادی معاون وزیر ارتباطات در گفت‌وگو با فارس خبر از صادرات ۱۵۰ میلیون دلاری داده است. وی در مورد سهم اقتصادی فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال،‌ در تولید ناخالص ملی گفت: رقم دقیق این شاخص در حال آمارگیری است؛ اما خوشبختانه آماری که از حجم صادرات در این حوزه اعلام می‌شود، مطلوب است.وی ادامه داد: اخیرا نیز اعلام شده که در سال گذشته ۱۵۰ میلیون دلار در این حوزه صادرات داشته‌ایم که به نظر می‌رسد، می‌تواند رقم درستی باشد و در این صورت عدد قابل توجهی است. معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات گفت: همچنین با همکاری سازمان فناوری اطلاعات ایران و انجمن صادرکنندگان، آیین‌نامه‌ای در حال تهیه است که امیدواریم این آیین‌نامه سبب رونق صادرات فناوری اطلاعات شود.

وی در مورد حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی هم‌ گفت: ما چندان در نمایشگاه‌های بین‌المللی حضور نداریم؛ اگر بخواهیم بازار صادرات را گسترش دهیم باید با شناخت و مطالعه، در اکثر نمایشگاه‌های بین‌المللی شرکت کنیم. وی گفت: برای این کار باید متولیان مناسبی وجود داشته باشند که بتوانند سایرین را دور خود جمع کنند؛ ما در برخی موضوعات بین‌المللی سعی کرده‌ایم این همگرایی را ایجاد کنیم، حال چه در قالب کمیته ملی یا متولی بخش دولت.

وی ادامه داد: در زمینه صادرات محصولات فناوری اطلاعات، به این نتیجه رسیده‌ایم که بسیاری از کشورهای آشنا با زبان، فرهنگ و ادبیات فارسی و کشورهای مسلمان به دلیل اشتراکات میان ما و آنها، پتانسیل خوبی برای استفاده از محصولات ایرانی دارند.

اما از تمام این صحبت‌ها هم که بگذریم پس از نگارش طرح‌ها، آیین‌نامه‌ها و بخش‌نامه‌های متعدد در بخش صادرات محصولات فاوا که نگارش آنها با عناوینی مختلف همچنان هم ادامه دارد، هنوز گفته نشده است که این صادرات فناوری اطلاعات و ارتباطات شامل چه محصولات و چه بخش‌هایی است؟ چه کشورهایی به این محصولات نیاز دارند و چه راه‌ها و روش‌هایی برای افزایش این صادرات دیده شده است؟