محمدحسین رحمتی*

این ستون مثال‌هایی ساده‌ از کاربرد آموزه‌های اقتصاد در زندگی روزمره است و نشان می‌دهد که در هر رویدادی استفاده از مفاهیم اقتصادی به فهم بهتر مساله کمک می‌کند. در اقتصاد قانونی وجود دارد به نام اثر «مار کبرا» که یادآور مثالی است که وقتی سیاست‌گذار قانونی را تصویب می‌کند که مشکلی را حل کند، در عمل بر اثر آن قانون مشکل مذکور چند برابر می‌شود. به این موارد نتایج ناخواسته نیز گفته می‌شود. داستان مار کبرا برمی‌گردد به زمانی‌که هند یکی از کولونی‌های انگلستان بود. دولت انگلستان نگران تعداد زیاد مارهای کبرا در نزدیک شهر دهلی بود. برای همین دولت انگلستان برای شکار مار کبرا جایزه تعیین کرد. دولت برای مثلا هر دم مار کبرا جایزه‌ای را تعیین کرد تا شکارچیان انگیزه پیدا کنند هرچه بیشتر مار کبرا شکار کنند. در ابتدا این سیاست بسیار موفقیت‌آمیز بود. ولی به مرور برخی هندی‌ها به این فکر افتادند که مار کبرا پرورش بدهند. لذا این کارآفرینان مزارع بزرگ تولید مار کبرا احداث کردند و بدون اینکه دولت بداند، مارهای پرورشی را می‌کشتند و برای هر مار جایزه می‌گرفتند. برای همین ناگهان میزان بودجه سیاست جایزه تشویقی مار کبرا چند برابر شد و به مرور دولت انگلستان متوجه زیرکی هندی‌ها شد. به همین دلیل دولت این سیاست تشویقی را قطع کرد. نتیجه این شد که کشاورزان مار کبرا که مارهایشان بی‌ارزش شده بود، همه مارها را در جنگل رها کردند و تعداد مارها در نزدیکی شهر دهلی چند برابر تعداد مارها قبل از اجرای این سیاست شد.

حال بانک مرکزی ایران نیز قصد دارد سیاستی را در قبال چک برگشتی پیش بگیرد که می‌تواند نتایجی مانند اثر مار کبرا داشته باشد. بانک مرکزی می‌خواهد قانونی را تصویب کند که اگر چک فردی برگشت خورد، مبلغ چک از حساب‌های دیگر وی پرداخت شود. به نظر شما نتیجه چنین سیاستی چیست؟ مانند کشاورزان هندی که به صورت درون‌زا حرکتی انجام می‌دهند که سیاست دولت خنثی شود، اگر فردی به عمد چک برگشتی بدهد، می‌داند که مبلغ مذکور از دیگر حساب‌های وی برداشت خواهد شد؛ لذا قبل از موعد چک، بقیه حساب‌هایش را خالی می‌کند. علاوه بر این، فرد مذکور می‌داند که بقیه حساب‌های وی نیز زیر نظر خواهد بود، لذا اگر چک اول را به قصد برگشت خوردن کشیده باشد، ترجیح می‌دهد از بقیه حساب‌هایش نیز چک بکشد تا برگشت بخورند. لذا اتفاقی که در پی اجرای سیاست فوق می‌افتد این است که چک‌های برگشتی چند برابر شود. نتیجه دیگر این است که سرمایه زیادی از بانک‌ها خارج می‌شود و وارد بازار زیرزمینی می‌شود. معلولی که حتما منظور بانک مرکزی نیست.

* محقق در دانشگاه ایلینوی

Mh.rahmati@gmail.com