زیر چتر معماری مالی و ریاضیات اجتماعی

جمیل صیدی مرادی*
در دنیای امروز بیمه چه نقشی در زندگی روزمره آدمیان دارد؟ آیا وجود یک مکانیسم مانند بیمه برای جامعه لازم است؟ نقش بیمه در اقتصاد کشورها چیست؟ آیا لازم است که هر خانوار در سبد مصرفی خود بیمه را نیز قرار دهد؟ شناخت مردم ما از بیمه چگونه است؟

جمیل صیدی مرادی*

در دنیای امروز بیمه چه نقشی در زندگی روزمره آدمیان دارد؟ آیا وجود یک مکانیسم مانند بیمه برای جامعه لازم است؟ نقش بیمه در اقتصاد کشورها چیست؟ آیا لازم است که هر خانوار در سبد مصرفی خود بیمه را نیز قرار دهد؟ شناخت مردم ما از بیمه چگونه است؟ برای پاسخ دادن به سوالات بالا و سوالاتی از این دست بهتر است که از تاریخچه و نحوه پیدایش بیمه شروع کنیم و یک به یک سوالات بالا را پاسخ دهیم.

تاریخچه

در یکی از قهوه‌خانه‌های لندن که متعلق به شخصی به نام آقای لویدز بود، همه روزه تجار و بازرگانان از جاهای مختلف به آنجا و سایر قهوه‌خانه‌های لندن می‌آمدند و دور هم جمع می‌شدند، در آنجا بحث‌هایی راجع به تجارت دریایی باب بود. در یکی از روزها یکی از بازرگانان اظهار کرد که اگر در سفر آتی، کشتی دچار حادثه گردد یا اتفاقی برای محموله اش بیفتد، دیگر همه چیزش را از دست خواهد داد، سایر بازرگانان به فکر چاره‌ای برای وی افتادند و تصمیم گرفتند که در ازای دریافت مبلغی از وی، در ریسک آن بازرگان شریک شوند و او را به باقی ماندن مقداری از سرمایه‌اش حتی در صورت بروز حادثه برای محموله‌اش مطمئن کنند. از آن تاریخ به بعد تعدادی از تجار فقط به سهیم شدن در ریسک تجار دیگر پرداخته و قراردادهای خود را در قهوه خانه لویدز منعقد می‌کردند. امروزه موسسه بیمه لویدز لندن هنوز هم به فعالیت بیمه‌گری در حوزه‌های مختلف ادامه می‌دهد.

ضرورت وجود بیمه و نقش آن در اقتصاد

در واقع یک شرکت بیمه با دریافت مبلغی به عنوان حق بیمه از بیمه‌گذار، ریسک و نگرانی را از وی به خود منتقل می‌نماید؛ یعنی اگر شما ساختمان خود را در مقابل خطر آتش‌سوزی بیمه کنید، شرکت بیمه از شما بیشتر نگران وارد شدن آسیب به خانه شما از طریق آتش‌سوزی می‌شود چرا که وی تعهد کرده است همه چیز را به حالت اول باز گرداند. شرکت بیمه با قبول ریسک افراد مختلف در یک موضوع خاص و مشترک برای آن افراد، به عنوان یک اجتماع از افراد با یک نگرانی مشترک عمل می‌کند. فرد بیمه‌گذار در ازای یک زیان کوچک ولی حتمی (حق بیمه)، یک زیان بزرگ ولی محتمل (وقوع خسارت) را بی اثر می‌کند.

شرکت بیمه باید طی هر سال مالی مقداری از حق بیمه‌های جمع آوری شده را به صورت نقد نگهداری کرده تا از بیمه‌گذار حمایت مالی کند و خسارات وارده را به موقع جبران نماید اما مابقی مقادیر جمع‌آوری شده را باید در طرح‌های مختلف و سودآور سرمایه‌گذاری کرده تا علاوه بر پوشش هزینه‌های خود چنانچه خسارات بیش از مقدار مورد انتظار باشد با ورشکستگی روبه‌رو نشود. طی فرآیند بیمه‌گری، یک شکاف زمانی بین زمان جمع آوری حق بیمه و پرداخت خسارات به بار آمده وجود دارد که شرکت بیمه باید از این شکاف استفاده کرده و سرمایه‌گذاری‌های لازمه را انجام دهد.

از جاهایی که شرکت بیمه می‌تواند در آن به سرمایه‌گذاری بپردازد می‌توان به پروژه‌های عمرانی و آبادانی، بورس و سایر بازارهایی که طبق قانون اجازه ورود به آن را دارد، اشاره کرد. به عنوان مثال یک شرکت سهامی، اوراق مشارکت یک طرح پالایشگاهی یا سدسازی یا راه‌سازی را جهت تامین منابع آن طرح در سازمان بورس منتشر می‌کند. شرکت بیمه پول‌هایی را که به صورت ناکارآمد نزد افراد بوده به عنوان حق بیمه اخذ نموده است، حال آنها را در اختیار آن شرکت سهامی با خریدن اوراق مشارکت می‌گذارد. با این کار شرکت بیمه نسبت به بازدهی سرمایه خود مطمئن شده و از آن مقادیر ناکارآمد در جهت منافع ملی نیز استفاده کرده است. به صورت خلاصه شرکت بیمه با این فعالیت به افراد مختلف این اطمینان را داده است که در صورت بروز خسارت زیان وارده به آنها را جبران نماید و از طرف دیگر هم به اشتغال‌زایی و تولید و هم به افزایش سطح رفاه در جامعه کمک می‌کند. به عنوان مثال یک کارگاه تولیدی را در نظر بگیرید که بدون بیمه مشغول به فعالیت است. این کارگاه برای مواجه شدن با خطراتی که تهدیدش می‌کند چه در زمان تولید، چه در زمان نگهداری در انبار و چه در زمان حمل و انتقال به فروشنده، باید مقداری از سرمایه‌اش را جهت جبران خسارات و ماندن در بازار به صورت نقد نگهداری کند. در صورتی که با داشتن بیمه تنها هزینه‌ای که برای مقابله با این خطرات باید کنار بگذارد همان حق بیمه است که به مراتب کمتر از هزینه نگه داشتن سرمایه کارگاه برای مقابله با خطرات مختلف می‌باشد. در نتیجه شرکت می‌تواند سرمایه بیشتری جهت خرید ملزومات تولیدی به کار گیرد و افراد بیشتری را به استخدام خود دربیاورد، لذا هم اشتغالزایی بیشتر می‌شود هم تولید.

بررسی صنعت بیمه ایران و جهان

متاسفانه در کشور ما فعالیت بیمه‌گری با مشکلات فراوانی مواجه می‌باشد، عدم بازاریابی مناسب از سوی این صنعت، باورهای عامیانه‌ای که ساده‌انگارانه خطر را برای خود تصور نمی‌کنیم و حاضر به قبول این نیستیم که اتفاق برای هر کسی ممکن است رخ بدهد باعث شده است که این صنعت هنوز رشد مناسبی نکرده باشد. آمارها نشان می‌دهند که سهم اصلی بازار بیمه در کشورمان متعلق به بیمه اتومبیل (به طور مشخص بیمه شخص ثالث) است. این در حالی است که زیان‌بخش‌ترین قسمت بیمه در هر کشور مربوط به بیمه اتومبیل می‌باشد. در یک نوع دسته‌بندی می‌توان گفت که بیمه به دو دسته بیمه‌های زندگی و بیمه‌های غیرزندگی تقسیم می‌شود. بیمه‌های زندگی شامل انواع بیمه‌های عمر و مستمری می‌شود و بیمه‌های غیرزندگی شامل بیمه‌های مسوولیت، درمان، باربری و... می‌شود. در کشور ما سهم بیمه‌های زندگی که رونق بخش اصلی در صنعت بیمه است طبق آمار اعلامی از سوی بیمه مرکزی در سال ۱۳۸۹ چیزی در حدود ۹۲/۷ درصد است در حالی که متوسط این بخش در کل جهان حدود ۷۰ درصد است. به زبان ساده‌تر، ما در این حوزه حدود ۹ برابر ضعیف‌تر از متوسط جهانی عمل کرده‌ایم. سهم بیمه اتومبیل در ایران در حدود ۹۵/۵۲ درصد از کل بازار بیمه می‌باشد که همان‌طور که اشاره شد این بخش زیان‌بخش‌ترین قسمت از بیمه است.{زیان‌بخش‌ترین برای مشتری یا برای عرضه‌کننده بیمه؟} ضریب نفوذ بیمه مبین رشد و افزایش بیمه در مقایسه با سایر فعالیت‌های اقتصادی می‌باشد و موقعیت توسعه و نقش بیمه را در اقتصاد ملی نشان می‌دهد. در واقع این ضریب بیانگر نسبت حق بیمه تولیدی به تولید ناخالص یک کشور است. این ضریب طبق آخرین آمار بیمه مرکزی ۱.۵ درصد می‌باشد.

از نظر حق بیمه تولیدی ما در منطقه خاورمیانه با سهمی بالغ بر ۹/۱۲ درصد از کل حق بیمه‌های تولیدی در مکان چهارم و به ترتیب بعد از فلسطین اشغالی، ترکیه و امارات متحده عربی ایستاده ایم. حق بیمه تولیدی ما در سال ۱۳۸۹ برابر با ۵۹۱۶۲ میلیارد ریال بوده که با کسب رتبه چهارم در منطقه، ما را در مکان ۴۶ام جهان قرار می‌دهد. حق بیمه سرانه از تقسیم حق بیمه تولیدی صنعت بیمه بر جمعیت هر کشور به دست می‌آید و بیانگر مقدار حق بیمه‌ای است که هر نفر به‌طور متوسط پرداخت کرده است. در همان سال حق بیمه سرانه برای کشور ما برابر بوده است با ۷۹۱.۶ هزار ریال

(۷۶.۸ دلار) که این شاخص ما را در مکان دهم منطقه و ۶۸ام جهان قرار می‌دهد. حق بیمه سرانه در جهان در همان سال برابر بوده است با ۶۲۷.۴ دلار.

بررسی توسعه‌نیافتگی صنعت بیمه و علل تقاضای پایین برای بیمه از حوصله این گفتار خارج است، اما خالی از لطف نخواهد بود اگر به ذکر بعضی از مفاهیم و ماهیت‌ها بپردازیم. برای شروع از بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران شروع می‌کنیم. این سازمان به عنوان یک نهاد ناظر در صنعت بیمه عمل می‌نماید و خود فعالیت بیمه‌گری نمی‌کند (البته به صورت بیمه اتکایی برای سایر شرکت‌های بیمه‌ای عمل می‌کند، اما برای عموم مردم یا سازمان‌های دولتی و خصوصی هیچ محصول بیمه‌ای ارائه نمی‌دهد). هر محصول بیمه‌ای که در هر شرکتی بخواهد عرضه شود باید ابتدا بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران مجوز آن را صادر نماید. بیمه مرکزی به عنوان نماینده بیمه‌گذاران از حقوق ایشان دفاع می‌نماید و مشتریان می‌توانند در صورت اعتراض به انجام تعهدات یک شرکت علیه آن شرکت در بیمه مرکزی اقامه دعوی نمایند. این نهاد مرجع رسیدگی به اختلافات بین بیمه‌گذار و بیمه‌گر نیز می‌باشد.

از دیگر مستنداتی که مبنی بر ناشناس بودن این صنعت در کشور می‌باشد می‌توان به تمییز قائل نشدن بیمه با سازمان تامین اجتماعی در بین مردم اشاره کرد. در حالت کلی بیمه به دو دسته تقسیم می‌شود: ۱- بیمه‌های بازرگانی ۲- بیمه‌های اجتماعی.

بیمه‌های بازرگانی شامل اکثر بیمه‌های اختیاری است که توسط افراد برای داشتن حمایت در مقابل خسارات مالی با شرکت‌های بیمه منعقد می‌شود. این بیمه‌ها توسط شرکت‌های بیمه ارائه می‌شود که از انواع آن می‌توان به بیمه‌های آتش‌سوزی، مسوولیت (ثالث، باربری و ...) بیمه عمر و ... نام برد. تنها بیمه اجباری که توسط بیمه‌های بازرگانی ارائه می‌شود بیمه شخص ثالث می‌باشد. فعالیت بیمه‌های خصوصی در حقیقت یک کسب و کار است و هدف اصلی از آن کسب سود و منفعت می‌باشد. در این نوع بیمه، رابطه‌ای مستقیم و یک به یک بین حق بیمه و مزایا وجود دارد. به عنوان مثال در بیمه عمر هر چقدر فرد خواهان سرمایه فوت و مستمری بالاتری باشد باید حق بیمه بیشتری بپردازد.

بیمه‌های اجتماعی به بیمه‌هایی گفته می‌شود که اجباری است و از طرف دولت ارائه می‌شود. در این نوع بیمه، مزایا توسط قانون تعیین می‌شود. بیمه‌های اجتماعی بر اساس این مفهوم استوار است که در جامعه افرادی وجود دارند که با ریسک‌هایی اساسی مواجه هستند و توانایی مقابله با آنها را ندارند، بنابراین وجود چنین خطراتی برای آنها باعث می‌شود که این افراد فشار زیادی را متحمل شده و ایشان را از استانداردهای زندگی محروم سازد، در نتیجه یکی از اهداف بیمه‌های اجتماعی بازتوزیع درآمد به نفع افراد با درآمد پایین‌تر است. برنامه‌های بیمه اجتماعی بر این فرض استوار است که اگر یک فرد با تلاش و فعالیت خود نتواند به سطح قابل قبولی از زندگی دست یابد، جامعه باید به وی کمک کند تا به سطح مورد نظر برسد. بر همین اساس در این سیستم از افراد با درآمد بالاتر حق اشتراک بیشتری نسبت به افراد با درآمد پایین‌تر اخذ می‌شود. بیمه‌های اجتماعی بر طرح‌های مستمری یعنی بیمه بازنشستگی، از کارافتادگی، فوت، پیری و درمان تاکید دارد. هدف بیمه‌های اجتماعی، تامین مصالح عمومی جامعه و ایجاد تعادل نسبی بین طبقات اجتماعی است. از منظر تاریخی بیمه اجتماعی به منظور حداقل حمایت از کارگران و مزدبگیران صنایع به وجود آمده است. بعد از انقلاب صنعتی و پیشرفت صنعت، نقش عامل تولیدی نیروی انسانی به خصوص کارگران در چرخش فعالیت‌های صنعتی بسیار مهم و حیاتی بود. فقر شدید این قشر و وابستگی زندگی آنان به کار و کارخانه، باعث به وجود آمدن خطر اعتصابات کارگری و تحمیل خسارت‌های جبران‌ناپذیر برای کارفرمایان می‌شد. بنابراین مصالح اقتصادی کارفرمایان و توسعه اقتصادی کشورهای مغرب‌زمین، کارفرمایان و دولت‌ها را به فکر راه چاره‌ای واداشت تا امنیت لازم برای خطرات جانی و مالی ناشی از کار را برای آنان تضمین کنند و در نتیجه بیمه‌های اجتماعی شکل گرفت. در کشور ما سازمان تامین اجتماعی، سازمان بازنشستگی کشوری، سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح، سازمان بیمه خدمات درمانی، سازمان بهزیستی، صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر و سایر صندوق‌های تابع نظام رفاه و تامین اجتماعی از سازمان‌های ارائه‌دهنده بیمه‌های اجتماعی در ایران می‌باشند. خدمات حمایتی بیمه‌شدگان غالبا رایگان و بلاعوض یا با پرداخت بخش اندکی از حق بیمه توسط بیمه‌شده انجام می‌پذیرد. چنانچه وجهی پرداخت شود، وجوه به صندوق دولت واریز می‌گردد و در مصارف عمومی به ویژه جبران خسارت زیان‌دیدگان و مشمولان طرح بیمه اجتماعی هزینه می‏شود. در کشور ایران براساس ماده ۲۱ لایحه قانون بیمه‏های اجتماعی، حق بیمه به میزان ۱۸ درصد دستمزد است که ۵ درصد آن به عهده کارگر و ۱۳ درصد آن به عهده کارفرما می‌باشد. بیمه‌های اجتماعی فقط برای افرادی است که در آن عضو می‌باشند. به عبارت دیگر فقط افرادی که قرارداد بیمه اجتماعی دارند از آن منتفع می‌شوند.

در کشورهای توسعه‌یافته، بیمه‌های خصوصی و بیمه‌های اجتماعی توام با هم گسترش یافته و به دلیل رقابتی که در بخش خصوصی برای بیمه وجود دارد و اهمیتی که بیمه‌های اجتماعی در بخش دولتی دارا هستند، زمینه‌های محاسباتی و روش‌های آماری و ریاضی مربوطه پیشرفت قابل توجهی کرده است. حق بیمه در واقع ارزش فعلی تعهدات آتی با توجه به احتمال وقوع خسارات مربوطه می‌باشد. آکچوئری، آمیخته‌ای از تکنیک‌های ریاضی، نظریات احتمال و روش‌های آماری در مسائل مالی است که به طور مشخص در بیمه عمر و طرح‌های مستمری کاربرد دارند. آکچوئرها ریسک‌هایی که احتمالا در آینده وقوع می‌یابند را قیمت‌گذاری می‌کنند. به همین خاطر به آنان معمارهای مالی و ریاضی‌دانان اجتماعی نیز می‌گویند. تعیین نرخ حق بیمه مناسب برای یک محصول بیمه‌ای طوری که افراد را ترغیب به خرید بیمه نماید و شرکت بیمه‌گر را با ورشکستگی مواجه نکند یک اصل حیاتی در بازار رقابتی برای شرکت‌های بیمه می‌باشد. با توجه به اینکه شرکت‌های بیمه تا حدی از طرف بیمه مرکزی مجاز به تعیین نرخ محصولات بیمه‌ای شده‌اند و آرام آرام از نظام تعرفه‌ای موجود در حال خروج هستند، بنابراین استفاده از این علم و تکنیک‌های روز دنیا یک الزام نانوشته به حساب می‌آید. مردم در یک بازار رقابتی آگاهانه به دنبال خرید محصول مورد نیاز خود می‌باشند. هر چند که قیمت یکی از اصلی‌ترین مولفه‌های تاثیر گذار بر روی خرید است اما چه بسا که مردم قیمت بیشتری بابت محصولی با کیفیت بهتر می‌پردازند. پس قیمت‌گذاری علمی یک محصول، با داشتن کیفیت و ویژگی‌های مناسب باید در دستور کار عرضه‌کنندگان صنعت بیمه قرار بگیرد. با امید به آینده‌ای بهتر برای صنعت بیمه و اقتصاد کشور.

* کارشناس ارشد آکچوئری

[e-mail]