بحران آب در جهان تا چه اندازه جدی خواهد بود؟

مترجم: فاطمه حسنی *

منبع: سایت رسمی سازمان ملل متحد

وجود مشکل در دسترسی به آب سالم و بهداشتی، از عوامل مهم تشدید فقر در بسیاری از کشورهای دنیا محسوب می‌شود. فقدان آب کافی، یکی از موانع رونق کشاورزی بوده، ضمن آنکه کمبود آب آشامیدنی، به وضعیت بهداشتی نامناسب در مناطق مختلف دنیا دامن می‌زند. کمبود منابع آب، همچنین پایه بسیاری از تنش‌های خشونت‌آمیز به حساب می‌آید... با این وجود، به نظر می‌رسد که همچنان امکان دسترسی به آب کافی برای همه ما وجود دارد، مشروط بر آنکه فعالیت‌های آلوده‌کننده منابع آب عمومی را متوقف کنیم و با هوشمندی بیشتری از منابع آبی موجود استفاده کنیم تا امکان بهره‌مندی منصفانه همگان از آب آشامیدنی فراهم شود.

بان کی مون (دبیر کل سازمان ملل متحد)

کمبود فیزیکی در مقابل کمبود اقتصادی آب

در یک تقسیم‌بندی کلی، می‌توان معضل کمبود آب را به دو نوع تقسیم نمود: «کمبود فیزیکی آب» و نیز «کمبود اقتصادی آب». مورد نخست به دسترسی پایین به منابع آبی مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و امثالهم مربوط می‌شود، در حالی که مورد دوم به کمبود زیرساخت‌های لازم برای بهره‌برداری از منابع آبی موجود اشاره دارد.

در حال حاضر نزدیک به ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون نفر (معادل ۱۷ درصد از کل جمعیت دنیا) با معضل «کمبود فیزیکی آب» مواجهند، ضمن آنکه حدود ۵۰۰ میلیون نفر

(۷ درصد جمعیت دنیا) در خطر بالقوه ورود به چنین معضلی قرار دارند. همچنین حدود ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر (۲۳ درصدجمعیت جهان) با معضل «کمبود اقتصادی آب» دست و پنجه‌ نرم می‌کنند. نرخ رشد مصرف آب در قرن بیستم، تقریبا دو برابر نرخ رشد جمعیت بوده است. از طرف دیگر رشد اقتصادی تولید ناخالص ملی کشورهای مختلف، معمولا نیاز به مصرف بیشتر آب در بخش‌های مختلف کشاورزی و صنعتی را به دنبال خواهد داشت و به این ترتیب می‌توان پیش‌بینی کرد که معضل کمبود آب، یکی از معضلات کلیدی قرن بیست و یکم محسوب می‌شود.

از طرف دیگر لازم به توجه است که منابع آب موجود در سطح جهان، به آسانی برای پوشش نیازهای جمعیت فعلی دنیا کفایت می‌کند، اما به دلیل برخی ویژگی‌های طبیعی و نیز برخی پدیده‌های دست‌ساخته انسان، معضل کمبود آب در بخش‌های بزرگی از دنیا وجود دارد؛ پدیده‌هایی همچون کمبود منابع آبی در برخی مناطق جغرافیایی، آلوده‌سازی منابع آبی و نیز مدیریت نامناسب منابع آبی موجود که منجر به هدر رفتن بخش بزرگی از منابع آبی در فرآیند تسویه، توزیع و انتقال می‌شود.

کمبود آب و تاثیر آن بر اهداف توسعه هزاره سازمان ملل متحد

«اهداف توسعه هزاره سازمان ملل متحد» (Millennium Development Goal)؛ سندی که در آغاز قرن بیست و یکم تدوین شد، می‌کوشد تا اهدافی کلی برای دستیابی به سطح توسعه اقتصادی قابل قبول در سطح جهان ارائه نماید. موفقیت یا شکست در تقابل با بحران کمبود آب، می‌تواند تاثیرات قابل توجهی در مسیر دستیابی به اهداف مذکور بر جای گذارد که برخی از آنها عبارتند از:

• عدم دسترسی به آب کافی برای مصارف خانگی و نیز مصارف تولیدی (مانند مصرف در کشاورزی و نیز برخی حوزه‌های صنعتی)، تاثیر مستقیمی بر افزایش فقر و نیز کاهش امنیت تغذیه خواهد داشت.

• دسترسی به آب آشامیدنی سالم و نیز سیستم فاضلاب مناسب، می‌تواند ریسک گسترش بسیاری از بیماری‌های شایع در مناطق فقیرنشین را کاهش دهد.

• بهره‌مندی از سیستم‌های مدرن تصفیه فاضلاب، می‌تواند از یک سو به کاهش فشار بر منابع آبی کمک کرده و از سوی دیگر افزایش سلامت شهروندان و نیز کاهش آلودگی محیط زیست را به دنبال آورد.

• کمک کشورهای ثروتمند به کشورهای فقیر برای توسعه تکنولوژی‌های مورد نیاز برای سیستم‌های مدرن تسویه آب و توزیع و انتقال آب آشامیدنی، می‌تواند به کاهش تلفات آب در این کشورها کمک کند. همچنین مشارکت کشورهای ثروتمند در تامین مالی بخشی از سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای ایجاد پروژه‌های مدرن آب و فاضلاب در کشورهای در حال توسعه، می‌تواند زمینه‌ساز توسعه پایدار در این کشورها بوده و بستر مشارکت اقتصادی سازنده‌ای را فراهم کند که منجر به سود اقتصادی برای هر دو طرف مشارکت خواهد بود.

• تامین امنیت غذایی، از یک طرف به کلیه مردم دنیا منفعت می‌رساند و از طرف دیگر به روستاییان عمدتا فقیری که اشتغال آنها به تولید محصولات غذایی مختلف وابسته است.

یکی از کلیدی‌ترین زیربناهای تامین امنیت غذایی، به تامین منظم آب مورد نیاز برای کشاورزی مربوط می‌شود. هم‌اکنون در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، بخش قابل توجهی از کمبود آب کشاورزی، از هدر رفتن آب در کانال‌های آبیاری فرسوده یا تبخیر آب به دلیل طراحی غیرعلمی شبکه توزیع ناشی می‌شود و به این ترتیب تزریق سرمایه و نیز تکنولوژی مدرن به این بخش‌ها خواهد توانست موتور محرکه مناسبی برای رشد اقتصادی مناطق روستایی باشد.

کمبود آب از دید متخصصان

هیدرولوژیست‌ها (متخصصان حوزه آب) معمولا برای ارزیابی شدت کمبود آب در هر منطقه، از نسبت آب سالم قابل دسترسی بخش بر جمعیت آن منطقه استفاده می‌کنند. به این ترتیب مناطقی که میانگین دسترسی سالانه به آب برای هر نفر کمتر از ۱۷۰۰ مترمکعب باشد را مناطق دارای «مضیقه آبی»(Water Stress) می‌نامند. اگر در منطقه‌ای این شاخص به زیر ۱۰۰۰ مترمکعب به ازای هر نفر سقوط کند، از اصطلاح «کمبود آب» (Water‌Scarcity) و در صورت سقوط شاخص به زیر ۵۰۰ مترمکعب برای هر نفر از اصطلاح «کمبود شدید آب» یا «بحران آبی» استفاده می‌شود.

در کنار این تعاریف، لازم به توجه است که مساله کمبود آب می‌تواند به منزله امری نسبی تلقی شود. به عبارت دیگر با توجه به آنکه کمبود آب را به معنای بیشتر بودن تقاضا نسبت به عرضه آب تعریف کنیم، این مقوله ارتباط قابل‌توجهی به نوع رفتار مصرفی در منطقه مورد بررسی خواهد داشت. برای مثال ممکن است در برخی مناطق، اشتغال بخش عمده ساکنان از طریق تولید برخی محصولات کشاورزی و دامی خاص تامین شود که مصرف بالای آب را طلب می‌کند و به این ترتیب میانگین تقاضای آب به ازای هر نفر را به شدت افزایش می‌دهد.

همچنین در بخش عرضه آب، نحوه طراحی سیستم توزیع آب و میزان هدر رفتن آب در شبکه توزیع، نقشی مهم در کمبود آب ایفا می‌کند.

آمار و ارقامی در مورد کمبود آب در جهان

• هم‌اکنون حدود ۷۰۰ میلیون نفر در ۴۳ کشور جهان با بحران آبی و کمبود شدید آب مواجه هستند.

• تخمین زده می‌شود که تا سال ۲۰۲۵ میلادی، تقریبا یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون نفر در مناطقی درگیر با بحران آبی زندگی کنند.

• با فرض آنکه روند تغییرات آب و هوایی در جهان، مشابه وضعیت فعلی ادامه یابد، تخمین‌زده می‌شود که در سال ۲۰۳۰، نزدیک به ۴ میلیارد نفر از مردم جهان در معرض خطر کمبود شدید آب خواهند بود.

• کشورهای واقع در صحرای آفریقا، در مقایسه با سایر مناطق جهان، بدترین وضعیت کمبود آب را تجربه می‌کنند.

* fts.hassani@gmail.com