احتضار دریاچه ارومیه تا کی ادامه می‌یابد ؟
دنیای اقتصاد - ارومیه - امیررضا علیار: دریاچه ارومیه نگین فیروزه‌ای شمال‌غرب ایران از 18 سال گذشته دچار مشکل کم آبی شده و هم اکنون با باقی ماندن تنها 15 درصد مساحت آبی در حال احتضار قرار گرفته و وضعیت آن به حالت هشدار برای کشاورزی و سلامت مردم منطقه تبدیل شده است.
تاثیرگذاری خشکی دریاچه ارومیه بر آب‌های زیرزمینی و در معرض شوری قرار گرفتن آب ۱۸۳ روستای آذربایجان غربی، ریزگردهای نمکی و تاثیر منفی آنها بر سلامت مردم و کشاورزی منطقه، معضلات و مشکلاتی است که با خشکی ۸۵ درصدی مساحت دریاچه ارومیه ایجاد شده است.
موضوعاتی که در صورت ادامه روند فعلی زندگی را برای مردم آذربایجان‌های غربی و شرقی دشوار و با توجه به قرار گرفتن در مسیر باد، مردم پایتخت نیز از توفان‌های نمکی بی‌نصیب نمانده و منطقه تحت‌الشعاع خشکی دریاچه ارومیه قرار می‌گیرد که هیج هزینه‌ای میلیارد ریال اعتبار نیز قابل‌جبران نخواهد بود.
هر چند رئیس دولت یازدهم شعار انتخاباتی خود را در اولین جلسه هیات دولت را اجرایی و دستور ویژه جهت احیای پارک ملی دریاچه ارومیه را بدون هیچ محدودیت اعتباری صادر کرده؛ ولی از طرفی کاهش حدود ۵۳ میلیمتری بارندگی طی سال زراعی جاری نسبت به سال گذشته و با پیش‌بینی بارندگی نرمال طی بهار امسال در حوزه آبریز دریاچه نمی توان روزهای خوبی در تابستان امسال را برای دریاچه متصور شد. شاید با ادامه روند فعلی و با توجه به زمانبر بودن اجرای برخی طرح‌های نجات دریاچه از جمله تغییر الگوی کشت، تبدیل آبیاری سنتی به نوین و انتقال آب از رودخانه زاب به دریاچه و... شاهد کاهش سطح آبی دریاچه ارومیه که هم اکنون حدود ۱۵ درصد از مساحت کل آن است، باشیم. کمتر از یک ماه به ارائه نسخه عملی نجات دریاچه ارومیه توسط کارگروه ویژه به رئیس جمهور باقی مانده است که با توجه به اینکه متخصصان خارجی رای بر تعطیلی زراعت در منطقه و تبدیل حقابه کشاورزی به حقابه زیست محیطی داده و نسبت به تخصیص حقابه دریاچه ارومیه از زرینه رود به عنوان راهکارهای کوتاه‌مدت نظری مثبت داشته‌اند، باید منتظر ماند و دید نسخه نهایی نجات دریاچه ارومیه که دولت ارائه می‌کند، چه خواهد بود.
هر چند مصوبات ۱۹گانه‌ای برای اجرا به دستگاه‌های اجرایی استان‌های حوزه آبریز دریاچه ارومیه ابلاغ و دستگاه‌ها برخی اقدامات از جمله افزایش سطح آبیاری نوین و تغییر الگوی کشت را انجام داده‌اند؛ ولی هنوز وضعیت دریاچه ارومیه بحرانی و تنها ۱۶۲۸ کیلومتر مربع مساحت محدوده آبی این زیست‌بوم با ارزش بین‌المللی است.
دریاچه ارومیه از بین برود، آذربایجان ویران می‌شود
وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه به این ترتیب به‌عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی دولت در حال حاضر بوده؛ به طوری که دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه اعلام کرده بود: رئیس‌جمهور دستور داده است به هر قیمتی که شده است، دریاچه ارومیه احیا شود. در این زمینه تاکنون از تجارب متخصصان ۵ کشور آمریکا، روسیه، تاجیکستان،‌ بلژیک و آلمان استفاده شده است. عیسی کلانتری گفته بود: در فاجعه زیست‌محیطی دریاچه ارومیه، اشتباه انسانی سبب خشک شدن دریاچه شده است؛ اما این موجب نخواهد شد که ما از تلاش در جهت جبران اشتباه بشری و احیای دریاچه دست برداریم. وی اظهار کرد: دریاچه ارومیه از نظر سوق الجیشی، سیاسی و اقتصادی برای ایران حائز اهمیت است و حدود ۵ میلیون نفر در حوضه آبریز دریاچه ارومیه زندگی می‌کنند و من به عنوان یک آذری زبان نمی توانم بپذیرم که دریاچه ارومیه وجود ندارد.
وی ادامه داد: ما تمام تلاش خود را برای نجات دریاچه خواهیم کرد و امیدواریم که دریاچه ارومیه احیا شود، زیرا اگر دریاچه از بین برود، آذربایجان ویران می‌شود.
لزوم فاز‌بندی احیای دریاچه ارومیه
هر چند امیدواری به احیای دریاچه ارومیه از دیدگاه زمین‌شناسان کمی دور از واقعیت به نظر می‌رسد، ولی دانشمندان داخلی و خارجی معتقدند با فاز بندی عملیات احیا،‌ تغییر الگوی کشت،‌ خرید آب از کشاورزان،‌ بارور‌سازی ابرها،‌ مدیریت مصرف آب‌های زیر زمینی و در بخش‌های صنعت و پرورش آبزیان می‌تواند در کوتاه مدت منجر به احیای دریاچه ارومیه شود.
به اعتقاد همین کارشناسان باید برای ماندگاری نتایج طرح‌های کوتاه مدت طرح‌های بلند مدت از جمله اصلاح سیستم آبیاری کشاورزی و فرهنگ‌سازی در بین مردم برای مدیریت مصرف آب و انتقال حوضه به حوضه آب با توجه به نمکی بودن سطح دریاچه نیز اجرایی شوند.
عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه با اشاره به اینکه به عبارتی دیگر دریاچه ارومیه به دلیل به هم خوردن این تعادل علاوه بر تبخیر سطحی بخشی از آب خود را نیز از طریق نشت به طرف سفره آب‌های زیرزمینی از دست داده،‌ گفت: مدیریت مصرف آب‌های زیرزمینی توسط نصب کنتور بر چاه‌ها و افزایش تصاعدی بهای آب مصرفی بیش از حد مجاز عامل موثر جهت بازگرداندن تدریجی تعادل است.
ناصر آق با اعلام اینکه افزایش بهای خرید محصولات با آب بری کم توسط دولت جهت تشویق کشاورزان به تغییر الگوی کشت به صورت داوطلبانه، از جمله راهکارهای اجرایی کردن چنین طرحی است، ادامه داد: بررسی و تحقیق درباره‌ آیش کاشت گیاهان زراعی مختلف، استفاده و ترویج مدیریت تلفیقی آب آبیاری و کودهای شیمیایی روش‌های تغییر الگوی کشت منطقه هستند.
وی کاشت زود گیاهان به منظور فرار از خشکی و تنش، گسترش کشت ارقام با طول دوره‌ رشد کوتاه و رشد اولیه سریع، بررسی در مورد تعیین ابعاد مناسب مزرعه به منظور بهبود راندمان آبیاری، بررسی و تحقیق در مورد تراکم بوته‌ مطلوب در هکتار و تحقیقات روی ارقام مقاوم به شوری و خشکی را از دیگر روش‌ها به منظور تغییر الگوی کشت منطقه برشمرد.
تعطیلی یکساله زراعت
۳ میلیارد متر مکعب آب سرازیر می‌کند
وی ادامه داد: اجرای چنین طرحی می‌تواند حدود ۳ میلیارد مترمکعب آب اضافی وارد دریاچه ارومیه کند و ضمن پوشاندن نمک رسوب یافته در اکثر بخش‌های خشک شده دریاچه ارومیه و پیشگیری از گسترش آن به طرف زمین‌های کشاورزی، روستاها و شهرها فرصت کافی برای اجرای سایر طرح‌ها را نیز فراهم آورد. آق با بیان اینکه بر اساس آمارهای شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی طی ۱۵ سال گذشته سالانه به طور میانگین ۱/۶ میلیارد مترمکعب آب از ۹ رودخانه جنوبی و غربی وارد دریاچه ارومیه می‌شود، اعلام کرد: ولی به‌دلیل خشک بودن حدود هزار کیلومتر مربع از نواحی جنوب و غرب دریاچه ارومیه این آب‌ها قبل از اینکه به آب‌های موجود در دریاچه ارومیه برسند، تبخیر و از دسترس خارج می‌شوند ‌که مدیریت این مقدار آب جهت اجرای یک طرح ضربتی که امکان احیای سریع بخش قابل توجهی از دریاچه را فراهم می‌کند، ‌ضروری است.
لزوم افزایش راندمان ۹۰ درصد
آب مصرفی بخش کشاورزی
دانشیار مهندسی رودخانه گروه مهندسی آب دانشگاه ارومیه، با بیان اینکه در حوزه دریاچه ارومیه ۵ رودخانه شامل زولا، شهرچایی، مهاباد، زرینه رود و آجی چای توسط سدها کنترل می‌شوند، عنوان کرد: وجود سد به این معنی است که مدیریت خرید حقابه و انتقال از طریق رود با وجود سدها امکان‌پذیرتر است پس سدها در کوتاه مدت به عنوان عارضه منفی یا غیر قابل استفاده نیستند.
مهدی یاسی با اشاره به توقف احداث سد در حوزه آبریز دریاچه ارومیه و ناتمام ماندن عملیات اجرایی برخی طرح‌ها، گفت: احداث مراحل ساخت سد نازلو و باراندوز چای سال‌ها طول کشید پس هیچ ایرادی ندارد تا چند سال آینده نیز متوقف شود، به طوری که سرمایه‌گذاری در این سدها اعتبار مالی است که بتواند حقابه این رودخانه‌ها را تامین کند.
وی ضمن تاکید بر اینکه باید روی راه‌حل‌های ممکن احیای دریاچه ارومیه حرف زد، ادامه داد: سیاستی که دولت پیش گرفته مایل نیست روی سهم آب شرب و صنعت کارشناسی شود، به طوری که در طرح مدیریت ریسک دریاچه ارومیه حتی در شرایط سخت خشکسالی بسیار حاد سهم آب شرب و صنعت ۱۰۰ درصد در نظر گرفته شده است. یاسی با اشاره به اینکه ۹۰ درصد آب مصرفی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه توسط بخش کشاورزی مصرف می‌شود، افزود: به نظر می‌رسد انعطاف‌پذیری بخش کشاورزی باید در نظر گرفته شود و باید راندمان مصرف آب را بالا برد ولی در کوتاه مدت امکان پذیر نبوده و سرمایه زیادی لازم دارد.
به هر روی وضعیت فعلی پارک ملی دریاچه ارومیه به همراه این هشدارهای جدی نشان می‌دهد تاکنون اقدامات دولت و مسوولان برای نجات دریاچه بی‌نتیجه بوده و امروز بر روند این بحران روز به روز افزوده می‌شود.
آهنگ بحران خشک شدن دریاچه ارومیه از ۱۸ سال گذشته آغاز شده و هم اکنون تنها ۱۵ درصد از وسعت دومین دریاچه شور جهان باقی‌مانده است سطح آب دریاچه ارومیه هم به ۱۲۷۰.۶۵ سانتی‌متر از سطح آب‌های آزاد رسیده که این روند بسیار نامطلوبی در این زمینه است.