دکتر عبدالله صوفی

دو نمونه از معضلات بزرگ اقتصادی که کشور با آن روبه‌رو است، تورم در سطح بالای قیمت‌ها و افت دراز مدت و پایدار ارزش پول ملی است. این مقاله به‌طور اجمالی، تورم و نوسانات ارزی ایران را بعد از سال ۱۳۵۷ مورد بررسی قرار می‌دهد، سازوکاری که بر اساس آن تحریم‌های اقتصادی باعث افت شدید ارزش ریال می‌شود را بیان می‌کند و بالاخره پیشنهادایی برای جلوگیری تورم و ثبات ارزی کشور ارائه می‌کند.

سطح قیمت‌ها به خصوص در دوران بعد از جنگ تحمیلی رو به افزایش گذاشته و از سال ۱۳۷۳ با شتاب بی‌سابقه ای در تاریخ اخیر ایران رشد کرده است.

تورم به غیر از سال‌های ۱۹۸۵ و ۱۹۹۰ که به‌ترتیب ۳۸/۴ و ۶/۷ درصد بود، بیش از ۱۰ درصد در سال بوده است. میانگین تورم طی این دوران اندکی بیش از ۱۹ درصد در سال است. به علاوه، نرخ شاخص قیمت‌ها بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵ حدود ۵/۳ برابر رشد داشته و در سال ۱۹۹۵ به ۵۰ درصد رسیده است، ولی از آن سال تا سال ۲۰۱۱ تورم به‌طور نسبی در مقایسه بین سال‌های ۱۹۹۰ و ۱۹۹۵ مهار شده، هرچند سطح قیمت‌ها روند مثبت تصاعدی داشت، ولی در بین سال‌های ۱۹۹۵ و ۲۰۱۰ در مجموع نرخ تورم روند نزولی داشته است.

علت اصلی تورم شدید سال ۱۹۹۵-۱۹۹۰ آزاد سازی قیمت‌ها بود که طی دهه ۱۹۸۰ به خاطر بی‌ثباتی سیاسی بعد از انقلاب در کشور و جریان جنگ تحمیلی تحت کنترل بودند.

همزمان و متناسب با رشد بالای تورم قیمت‌ها، ارزش ریال نیز در مقابل دلار و سایر ارزها تنزل کرده و در این مدت به‌خصوص در سه ماه آخر سال ۲۰۱۲ میلادی ارزش ریال سقوط عمودی داشته است. بحران ارزی را که همان افت سریع و زیاد ارزش ریال است در سه دوره بوده است: سال‌های۹۵-۱۹۹۳، سال‌های ۲۰۰۰-۱۹۹۹ و سال‌های ۲۰۱۲-۲۰۰۸.

اولین بحران ارزی در دوران بعد از انقلاب در ماه اکتبر سال ۱۹۹۳ شروع شد. بعد از یکی کردن سه نرخ رسمی مختلف ارز از طرف بانک مرکزی در ماه مارس۱۹۹۳ و با بحرانی شدن بازار ارز آزاد، قیمت ریال سقوط کرد و منجر به تغییر قیمت دلار از ۶۷ ریال به ۱۷۵۸.۶ ریال در ماه دسامبر همان سال از طرف بانک مرکزی گردید. تجربه دوم افت شدید ارزش ریال در ایران بعد از انقلاب طی سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ بود که قیمت رسمی دلار از طرف بانک مرکزی ایران از ۱۷۵۲.۳ ریال به ۲۲۶۲.۹ ریال تبدیل شد و بالاخره سقوط عمودی ریال در ماه سپتامبر ۲۰۱۲ بود که از قیمت ۱۱۶۵۰ ریال به قیمت رسمی ۲۴۵۸۵ ریال در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۲ خاتمه پیدا کرد، هر چند که قیمت یک دلار در بازار در این روز عبارت بود از ۳۳۴۰۰ ریال.

برای بررسی عامل اصلی نوسان ارزی در ایران می‌توان بازه‌های مختلف زمانی را بررسی کرد، به طور مثال آمار موجود نشان می‌دهد که در تاریخ ۱۴ شهریور ۱۳۹۱ قیمت یک دلار آمریکا در بازار آزاد عبارت بود از ۲۱۷۲۰ ریال. این قیمت ظرف کمتر از یک ماه یعنی در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۹۱ به ۳۵۵۰۰ ریال افزایش پیدا کرد.

در فاصله ۱۱ مهر تا ۸ دی این سال قیمت دلار در حال نوسان بود و در تاریخ ۷ دی عبارت بود از ۳۳۴۰۰ ریال، یعنی ریال ظرف کمتر از ۴ ماه ۵۳ درصد نزول کرد.

با توجه به این واقعیت که افت شدید ارزش ریال طی مدت کوتاه تقریبا یک ماهه نمی‌تواند بر پایه تغییرات اساسی در متغیر‌های اصلی اقتصاد صورت گیرد، نتیجه می‌گیریم که ریال مورد حمله سوداگرانه قرار دارد. همزمانی اتفاقات و تغییرات قیمت‌ها نشان می‌دهد بحران ارزی ریال رابطه مستقیم و تنگاتنگی با فشارهای مالی و اقتصادی آمریکا و غرب علیه ایران دارد. به علاوه، اثر تورم قیمت‌ها بر ارزش ریال را نباید نادیده گرفت.