یک کسب‌وکار هنوز زنده
گروه تاریخ اقتصاد - اگرچه مدارک زیادی در خصوص تاریخچه و سابقه شناخت خاویار در دست نیست با وجود این از گذشته‌های بسیار دور مورد توجه بوده است. ارسطو ارزش ماهیان‌خاویاری را وابسته به خاویار آنها می‌دانست و هرودوت نیز در آثار خود به خاویار دریای خزر اشاره کرده است. از قرن دهم میلادی چینی‌ها روش عمل‌آوری، حمل‌ونقل و خرید و فروش خاویار را می‌دانستند، آنها خاویار را از تاسماهی‌های بومی رودخانه یانگ تسه تهیه و با دانه‌های گیاهی به نام گلدیتچیاو و آب نمک عمل‌آوری می‌کردند. در قرن ۱۶ میلادی خاویار یکی از تجملی‌ترین مواد غذایی در اروپای غربی بوده و شکسپیر نیز در نمایشنامه هملت از آن نام برده است. تهیه و مصرف خاویار ریشه تاریخی داشته،حتی نشانه‌هایی از حمل ماهیان خاویاری پس از شور کردن از سواحل دریای خزر در ایران به اکباتانه (پایتخت مادها) در دست است. در روسیه نیز در زمان‌های قدیم، خاویار سمبل ثروت بوده و تصویر تاسماهی را روی سکه‌های مسی ضرب می‌کردند.آنچه مسلم است پس از تسلط روس‌ها بر دریای خزر و اجاره سواحل جنوبی این دریا، صنعت خاویار ایران به دست روس‌ها افتاد.
پس از سقوط حکومت روسیه تزاری، عهدنامه دوستی دولت‌های ایران و شوروی سابق در ۷ اسفند ۱۲۹۹ هجری شمسی مطابق ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ میلادی در بیست و شش فصل منعقد شد. علیقلی خان مشاور الممالک به نمایندگی دولت ایران و گئورگی و اسیلیویچ چیچرین و لویمخائیلویچ کاراخان به نمایندگی دولت جمهوری شوروی پس از ارائه اعتبارنامه‌های خود، توافق نظر حاصل کردند. براساس اصول فصل یازدهم این قرارداد، عهدنامه سال ۱۸۲۸ میلادی بین ایران و روسیه در ترکمانچای که حق کشتیرانی و استفاده از دریای خزر را از ایران سلب کرده بود باطل اعلام شد. همچنین براساس فصل چهاردهم این قرارداد با تصدیق اهمیت شیلات در سواحل دریای خزر مقرر شد دولت ایران با جمهوری شوروی قراردادی در خصوص صید ماهی با شرایط خاص منعقد کند، به طوری که تجهیزات و امکانات مورد نیاز به منظور توسعه شیلات توسط روس‌ها تامین شود.
ویلیام ریچارد هولمز در سال ۱۲۵۹ هجری شمسی مقارن با سلطنت محمد شاه قاجار و صدارت عظمای حاجی میرزا آقاسی در ایران با عنوان کلیاتی درباره کرانه‌های دریای خزر به صید و صیادی اتباع روسیه در حوضه جنوبی دریای خزر(ایران) و تجارت ماهیان خاویاری و خاویار اشاره می‌کند. هولمز بیان داشته که در اواخر سلطنت فتحعلیشاه و اوایل عهد محمد شاه قاجار مسوول شیلات ایران شخصی به نام میر ابوطالب خان بود که به علل گوناگون تبعه روسیه شده و به صید ماهی به ویژه ماهیان خاویاری در آب‌های ایران می‌پرداخت و طبق برآورد این جهانگرد هر سال،قریب به سه هزار تومان به دولت ایران حق امتیاز می‌داد.
چارلز فرانسیس مکنزی، سیاح، در زمان مسافرت به شهرهای شمالی ایران طی سال‌های ۱۸۵۸ تا ۱۸۶۰ میلادی، ماهیگیری را در زمان ناصرالدین شاه مورد توجه نامیده است. در یادداشت‌های او آمده که در سرخ رود (حدفاصل آمل و بابل) اجاره ماهیگیری بیست تومان بوده است و شخصی به نام سهراب خان امتیاز ماهیگیری از تنکابن تا گرگان را در ازای پرداخت سالانه ۲۳۵۰ تومان به حاکم، دریافت کرده بود. در سال‌های ۱۸۶۰ و ۱۸۶۱ میلادی نیز رودخانه سفیدرود به سبب اهمیت شیلاتی هر ساله ۲۱ هزار تومان اجاره داده می‌شد، این سال‌ها نیز شیلات در اجاره عمید الملک حکمران رشت بود. یک شرکت نیز توسط میرعلی اکبر، سید علی‌‌خان و میر عبد الصمد خان تاسیس شده بود.
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که روند ثبت میزان صید ماهیان خاویاری در ایران از سال ۱۳۰۷ هجری شمسی آغاز شد، در حالی که در این آمار فقط به مقادیر استحصال گوشت و خاویار تاسماهی اشاره شده و آمار استحصال خاویار دوگونه فیل ماهی و ازون برون از سال ۱۳۰۹ در دست است. در سال‌های ۲۳-۱۳۲۲ با وقوع جنگ جهانی دوم مقادیر صید به درستی ثبت نشد.از سال ۱۳۲۴ نیز دام‌های پنبه‌ای به جای قرماق جانشین صید تاسماهیان شد.طی این سال‌ها عمده استحصال گوشت ماهیان خاویاری را تاسماهی با حد اکثر استحصال گوشت ۴۴۶ تن در سال ۱۸-۱۳۱۷ تشکیل می‌داد. همچنین در این دوره عمده استحصال خاویار در حاشیه جنوبی دریای خزر را خاویار تاسماهی با حد اکثر ۱/۷۸ تن در سال ۱۸ -۱۳۱۷ و حداقل ۲/۲۵ تن در سال ۲۳-۱۳۲۲ تشکیل می‌داد. طی سال‌های جنگ جهانی ( ۲۳-۱۳۲۲) مقادیر استحصال خاویار در ایران به ۳/۵ تن رسید. پس از ملی شدن شیلات ایران در ۱۲ بهمن سال ۱۳۳۱ میزان استحصال گوشت فیل ماهی و ازون برون روند صعودی داشته و به ترتیب از ۸/۱۸۳ و ۵/۱۸۹ تن به ۳۱۵ و ۳۰۹ تن افزایش یافت و حد اکثر استحصال گوشت تاسماهی نیز به ۴۰۴ تن در سال ۳۷-۱۳۳۶ رسید. میانگین ده ساله صید ماهیان خاویاری در سال‌های
۱۳۲۷-۱۳۳۷ گویای این واقعیت است که استحصال خاویار تاسماهیان را به ترتیب ازون‌برون به میزان ۴۴/۶۳ تن، تاسماهی به میزان ۰۹/۳۸تن و فیل ماهی به میزان ۲/۱۸ تن تشکیل می‌داد؛ به طوری که حداکثر استحصال خاویار سالانه ماهیان خاویاری در سال
۳۷-۱۳۳۶ (پس از ملی شدن شیلات ایران) به میزان ۱۵۳ تن و حد اقل آن در سال ۲۸-۱۳۲۷ به میزان ۲/۹۲ تن رسید.
پس از تغییر روش صید و جایگزینی دام‌های کاپرونی به جای دام‌های پنبه‌ای در دهه
۴۷-۱۳۳۷ میزان صید تاسماهیان در حوضه جنوبی دریای خزر افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد، به طوری که حداکثر میزان استحصال گوشت تاسماهی در سال ۴۶-۱۳۴۵ به ۴۹۴/۱۰۵۹ تن و حداکثر میزان استحصال گوشت فیل ماهی نیز به ۴/۷۰۵ تن در سال ۴۷-۱۳۴۶ و حداکثر میزان استحصال گوشت ازون برون به ۶۹۷/۵۴۸ تن در سال ۴۶-۱۳۴۵ رسید.
در این سال‌ها عمده استحصال خاویار را،خاویار ازون برون با حداکثر میزان استحصال ۳۰۱/۱۱۳ تن در سال ۴۵-۱۳۴۴ و تاسماهی با حداکثر میزان استحصال ۷۸/۷۹۲ تن در سال ۴۷-۱۳۴۶ و فیل ماهی با حداکثر میزان ۷/۴۸ تن در سال ۴۱-۱۳۴۰ تشکیل داده بود.یکی از وقایع مهم این دهه ممنوعیت صید به روش دامگستر در دریا به منظور جلوگیری از صید بچه ماهیان خاویاری در سال ۱۳۴۲ بوده است. مطالعه روند صید و استحصال تاسماهیان در دهه ۵۷-۱۳۴۷ مبین آن است که با توسعه بهره‌برداری‌ها توسط دام‌های نایلونی در دهه قبل، از بین رفتن و کاهش مکان‌های طبیعی تخم‌ریزی و صید بی‌رویه که منجر به کاهش ذخایر بچه ماهیان خاویاری شد در نهایت کاهش میزان صید فیل ماهی و تاسماهی در این دهه رقم خورد..در این سال‌ها عمده استحصال گوشت ماهیان خاویاری را تاسماهی با حد اکثر میزان استحصال ۹۳/۱۳۸۳ تن در سال ۴۹/۱۳۴۸ و سپس ازون برون با حداکثر میزان استحصال ۷۷/۷۵۹ تن در سال ۵۷-۱۳۵۶ و در مرحله سوم، فیل ماهی با حد اکثر میزان استحصال ۱۸۲/۷۲۳ تن در سال ۴۸-۱۳۴۷ تشکیل می‌دادند. به نظر می‌رسد دلیل اصلی افزایش صید به خصوص در گونه ازون برون، افزایش تلاش صیادی برای استحصال هرچه بیشتر این‌گونه بوده است. در این دهه عمده استحصال خاویار در حاشیه جنوبی دریای خزر را خاویار ازون برون با حداکثر میزان ۸۱۸/۱۴۴ تن در سال ۵۵-۱۳۵۴ و سپس تاسماهی با حداکثر میزان ۲۵۵/۸۰ تن در سال ۴۹-۱۳۴۸ و در مرحله سوم، فیل ماهی با حداکثر میزان ۴۱۸/۴۲ تن در سال۴۸-۱۳۴۷ تشکیل می‌داد. آنچه مسلم است با توجه به میانگین صید ۱۴ ساله برای تاسماهیان، آثار ممنوعیت صید دامگستر با افزایش صید تاسماهیان به ویژه ازون برون در سال‌های ۱۳۴۵ به بعد کاملا مشهود است. با توجه به روند رو به افزایش جوامع بشری نیاز به تولید پروتئین‌های دریایی و حفاظت از نسل گونه‌های در معرض خطر تاسماهیان اهمیت چشمگیری یافت که با توسعه تکنولوژی و افزایش ورود انواع آلاینده‌ها به اکوسیستم‌های آبی،کاهش دبی آب رودخانه‌های ورودی به دریای خزر و صید بی‌رویه ماهیان خاویاری به ویژه توسط کشورهای استقلال یافته شوروی سابق موجب وارد ساختن صدمات شدید به ذخایر این‌گونه‌های باارزش اقتصادی در دریای خزر شد. از این‌رو یکی از روش‌های مهم افزایش ذخایر تاسماهیان دریای خزر، توسعه تکثیر و پرورش مصنوعی و بازسازی ذخایر آنها است. یکی از فعالیت‌های عمده و قابل توجه شیلات ایران،سرمایه‌گذاری به منظور تکثیر و پرورش تاسماهیان با ایجاد و راه‌اندازی کارگاه تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری سد سنگر (شهید بهشتی) در سال ۱۳۵۰ بود؛ به طوری که در سال ۱۳۵۱ موفق به رهاسازی ۶۱۰۰۰۰۰ عدد بچه ماهی خاویاری به رودخانه سفیدرود شد. پس از توسعه فعالیت‌های این کارگاه در سال ۱۳۵۷ تعداد ۳۲۵۰۰۰۰عدد بچه ماهی خاویاری رهاسازی شد. در سال‌های ۶۷- ۱۳۵۷ نیز عمده استحصال گوشت و خاویار تاسماهیان مربوط به گونه ازون برون با حد اکثر میزان ۶/۹۵۷ تن در سال ۶۷-۱۳۶۶، تاسماهی با حد اکثر میزان ۳/۹۰۰ تن در سال۵۸-۱۳۵۷ و فیل ماهی با حد اکثر میزان ۷/۲۱۷ تن در سال ۶۳-۱۳۶۲ بوده است. مقایسه میزان صید ماهیان خاویاری در این دهه نشان می‌دهد که استحصال گوشت ماهیان خاویاری به ترتیب شامل گونه‌های ازون برون به میزان ۴/۷۴۵ تن، تاسماهی به میزان ۲/۶۷۶ تن و فیل ماهی به میزان ۱/۱۸۱ تن بوده است.از مهم‌ترین وقایع طی سال‌های ۷۷-۱۳۶۷ فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۰ میلادی است که پس از تشکیل کشورهای استقلال یافته و به دلایل وضعیت نامناسب اقتصادی حاکم بر آنها صید بی‌رویه تاسماهیان در دریای خزر موجب کاهش شدید این ذخایر ارزشمند شد.
ارسال نظر