خوشنویسی به هنر نزدیک می‌شود؟

محسن فرحی

سیاه مشق میرزا غلامرضا اصفهانی

این حقیقت انکار ناشدنی است: روزگار و زمانه عوض شده است؛ چه خوشمان بیاید و چه خوشمان نیاید، دیگر مثل قدیم‌ها صدای کرشمه قلم بر روی کاغذ نمی‌پیچد و برای کتابت، پیش استادان خوشنویس نمی‌روند. دیگر گذشت آن دوران‌هایی که عطر خوش مرکب، در معماری رازآلود و پرشکوه خانه‌ها منتشر می‌شد و استادان در سکوت و آرامش، هنر خوشنویسی را رونق می‌دادند و می‌گستراندند. حالا دیگر پدیده‌ای به اسم کامپیوتر و نرم‌افزارهایی چون «کلک و چلیپا» ظاهرا همان کاری را می‌کنند که استادان بزرگ نستعلیق می‌کردند. اما این بدان معنا است که خوشنویسی، بدل به فن و تکنیک شده است؟ اگر نیاز زمانه، پوستر و تصویرسازی و گرافیک را جایگزین خوشنویسی سنتی کرده، یعنی دوره خوشنویسی سرآمده؟ اساسا مرز بین حس و تکنیک و هنر کجاست و اینها در کجا از هم جدا می‌شوند؟

چقدر سوال هست که سال‌ها است بی‌پاسخ مانده یا اگر پاسخی به آنها داده شده، به گوش همه نرسیده است. پس باید به نتیجه و پاسخی درخور رسید و گفت که اگر ساحت خوشنویسی، مثل گذشته‌ها وجود ندارد، ارزش‌های ریشه‌ آن از میان نرفته است. باید گفت که اگر خوشنویسی، قابلیت تکثیر و انتشار گسترده را ندارد، شاید بتوان از منظری دیگر به آن نگاه کرد.

اما گفتن همه این حرف‌ها باید در قالب همایش، نمایشگاه یا نشست و برنامه‌ای باشد تا گام اول در پاسخ به این سوال‌ها برداشته شود. این هم فقط گام اول خواهد بود. چون نمی‌توان به سادگی با این همه سوال روبه‌رو شد که ریشه در مساله تاریخی «تقابل سنت و مدرنیته» دارند. پس باید گام‌ها را شمرده‌شمرده برداشت و آرام به مساله نزدیک شد. شاید بخشی از کار، نمایش آثاری از قدمای عرصه خط و خطاطی باشد تا نشان دهد که اگر امروز خوشنویسی با تکنیک و رایانه هم‌آوا شده، در گذشته این‌گونه نبوده و گنجینه‌های هنر خوشنویسی، واقعا محصول کار «هنرمندان» بوده است نه فن‌آوران و تکنیک‌دان‌ها.

خوشنویسی از ارکان هویت فرهنگی ما است

در باب اینکه هنر خوشنویسی از گنجینه‌های فرهنگی ما بوده است و واقعا باید به چشم «هنر» به آن نگاه کرد، سخنان آیدین آغداشلو به یاری ما می‌آید و مهر تاییدی بر این نظر می‌زند؛ این نقاش، گرافیست و پژوهشگر عرصه هنرهای سنتی می‌گوید: خوشنویسی، هنر بسیار معتبر و پیوسته ایرانی است؛ پیوسته به این معنا که در طول تاریخ هزار و چند ساله‌اش، تقریبا در هیچ دوره‌ای منقطع نشده و یکسره مداومت یافته است. به همین خاطر، یکی از ارکان هویت فرهنگی گذشته ما است که تا به امروز هم دوام داشته است. آغداشلو معتقد است: وقتی درباره جایگاه خوشنویسی در جهان امروز صحبت می‌کنیم، باید حوزه صحبت خود را به جهان اسلام و همچنین جهان شرق، به معنای چین و ژاپن و آسیای جنوب شرقی محدود کنیم.وی با این توضیح، ادامه می‌دهد: جایگاه خوشنویسی در ایران گذشته، کاربری و وسعت فوق‌العاده‌ای داشته؛ چرا که کار انتقال دانش و فرهنگ را بر عهده داشته و کاتبان و خوشنویسان، واسطه انتقال فرهنگ بوده‌اند. هرچند با گسترش یافتن چاپ، حوزه کاربردی خوشنویسی بسیار محدودتر شد، ولی به صورت هنری نفیس و سنتی همچنان باقی ماند.این پژوهشگر که در کتاب «زمین آسمانی» به تشریح نظریات خود درباره خوشنویسی پرداخته است، عنوان می‌کند: در‌حال‌حاضر، خوشنویسی را به چند وجه مشخص می‌توان تقسیم کرد؛ یک وجه آن خوشنویسی کاملا وفادار به اصول و سنت‌های قطعی گذشته است. در سوی دیگر، خوشنویسی مدونی است که سنت گذشته خوشنویسی را با قالب‌های جدید همراه می‌کند. از گروه اول، خوشنویسان بزرگ و معتبر معاصر و همچنین انجمن خوشنویسان ایران را می‌توان به عنوان حافظین میراث خوشنویسی گذشته نام برد.

آغداشلو می‌گوید: از میان هنرمندان مدرنیستی که خوشنویسی را دستمایه کار خود قرار داده‌اند، به نهضت نقاشی‌خط می‌توان اشاره کرد که با استفاده از خوشنویسی سنتی، تابلوهای مدرن خود را به وجود می‌آورند. اما در هر حال، باید این را دانست که پس از گسترش صنعت چاپ، خوشنویسی ایرانی نه در وجه کاربردی آن، بلکه در زمینه هنری و غیرکاربردی اجرا می‌شود و جنبه هنری خالص آن، ارزش بسیار یافته است.

آنکه پشت کامپیوتر می‌نشیند

محمد سلحشور از پیشکسوتان عرصه خوشنویسی است و در ۷۶سالگی همچنان در کار خلق آثار نستعلیق است. وقتی از او درباره رواج کامپیوتر و تکنیک‌های خوشنویسی کامپیوتری سوال می‌کنیم، پاسخ جالبی می‌دهد: اگر هم بتوان از طریق کامپیوتر به خوشنویسی پرداخت، باز هم افرادی که پشت کامپیوتر می‌نشینند، باید درجه «ممتاز» داشته باشند تا بتوانند کرسی‌های خط را به درستی بگذرانند.

رییس شورای عالی انجمن خوشنویسان نیز همانند آیدین آغداشلو معتقد است که خوشنویسی همچنان به ساحت هنر تعلق دارد. سلحشور در باب تغییر فضای زیستی هنرمندان خوشنویس که دیگر آن آرامش فکری خوشنویسان قدیم را ندارند، می‌گوید: لطافت و زیبایی هنر خوشنویسی، برای آفریننده‌اش،‌ آسایش و آرامش را هم به وجود می‌آورد.

به فکر موزه دائمی باشید

همان‌گونه که عنوان شد، نمایشگاه استادان بزرگ نستعلیق، بخش‌های مختلفی دارد، اما رویکرد و بخش اصلی آن، همان نمایش آثار قدمای این عرصه است. برای رسیدن به این هدف، بیش از ۵۰مجموعه‌دار بخش‌خصوصی و غیر دولتی شناسایی شده‌اند و با آنها مذاکرات اولیه صورت گرفته تا آثار منحصربه‌فرد خود را به شکلی امانی در اختیار موزه هنرهای معاصر تهران بگذارند. ناصر جواهرپور یکی از این مجموعه‌داران است که درباره اهمیت نمایش آثار قدمای خوشنویسی می‌گوید: این اتفاق باعث می‌شود که جوانان با جنبه‌های هنری خوشنویسی ما آشنایی پیدا کنند. علاوه بر آن، ارزش این کارها بیشتر برای مردم مشخص می‌شود.وی معتقد است: اگر آثار بزرگان خوشنویسی دوران گذشته را به نمایش بگذاریم، مقوله نگهداری آنها در آینده به صورت دقیق‌تری انجام می‌گیرد؟ چرا که ارزش آنها هویدا و آشکار می‌شود. علاوه بر آن، نمایش این آثار باعث می‌شود که عده‌ای سرمایه خود را در مقولات دیگر هزینه نکنند و در این عرصه سرمایه‌گذاری کنند تا بدین طریق، گنجینه‌های بزرگ هنری از کشور خارج نشود.

جواهرپور در پایان می‌گوید: امیدوارم مسوولان یک موزه دائمی برپا کنند و آثار خوشنویسی گذشتگان را به نمایش بگذارند. در این صورت، هم محققان و هنرمندان و هم عامه مردم، با این هنر والا و اصیل بیشتر آشنا می‌شوند.

برپایی میزگردهایی برای پاسخ دادن به تیتر این گزارش

در زمان برپایی این نمایشگاه در موزه هنرهای معاصر تهران قرار است که طی چند نشست و میزگرد تخصصی حداقل اولین پاسخ‌ها به سوالات فوق داده شود. نشست‌ها و میزگردهایی که با حضور ۱۵ استاد دانشگاه و پژوهشگر برگزار خواهد شد، شامل این محورها و مقولات است: بررسی جایگاه و ارزش‌های جاودانه هنر خوشنویسی؛ بحث، نقد و گفت‌وگو در سیر تطور و تحول خوشنویسی؛ بررسی سیر باطنی هنر خوشنویسی؛ بررسی صورت و معنا در خوشنویسی؛ بررسی جنبه‌های زیبایی‌شناسی خوشنویسی و همچنین تحلیل مرزهای فن و هنر خوشنویسی.

همچنین نگارش مقالات مرتبط با هنر خوشنویسی به استادان و کارشناسان این عرصه سفارش داده شده تا مجموع آنها در قالب یک کتاب منتشر شود. می‌توان امیدوار بود که مجموع این میزگردها و نشست‌ها و مقالات، تا حدودی پاسخگوی این سوال اصلی و جدی باشد که نهایتا در دوران معاصر، خوشنویسی تا چه اندازه به عنوان یک «هنر» باقی مانده است و چه بخشی از آن - به واسطه کامپیوتر و تکنولوژی روز - تبدیل به فن و تکنیک شده است.

یادی از برادران میرخانی و استادان فقید

حسن و حسین میرخانی، دو برادر هستند که خوشنویسی امروز ایران با نام و یاد آنها پیوندی ناگسستنی دارد؛ زیرا این دو استاد فقید از موسسان انجمن خوشنویسان ایران هستند و بسیاری از استادان و پیشکسوتان امروز، شاگردان دیروز آنها بوده‌اند. به همین خاطر در نمایشگاه استادان بزرگ نستعلیق، بخشی به تجلیل از حسن و حسین میرخانی اختصاص یافته ا ست. علاوه بر آن، قرار است در بخشی به اسم «زنده‌یادان»، از استادان خوشنویسی که روی در نقاب خاک کشیده‌اند، تجلیل و قدردانی شود.

همه سلایق، زیر یک سقف

بی‌شک برپایی چنین مراسمی ساده نبوده و نمی‌توانسته هم باشد؛ چرا که در عرصه خوشنویسی، علایق و سلایق و نگاه‌های بسیار متعدد و متفاوتی وجود دارد و آوردن همه آنها زیر یک سقف، کاری بس دشوار بوده است. امیر عبدالحسینی، خود به دشواری این کار واقف بوده است. به همین دلیل است که می‌گوید: در ترکیب هیات داوران و هیات کارشناسان آثار قدما تلاش بر این بوده است که انتخاب‌ها با نگاهی فراگیر صورت بگیرد و از تمامی گروه‌ها و گرایش‌ها در تمامی بخش‌های نمایشگاه دعوت شده است تا نمایشگاه به صورت یک حرکت ملی و جامع برگزار شود.

آیدین آغداشلو هم عنوان می‌کند: نمایشگاه استادان بزرگ نستعلیق می‌تواند دریچه‌ای باشد برای نگاهی جامع به چگونگی و موقعیت خوشنویسی سنتی و استادان بزرگ خوشنویسی معاصر.