«دنیای اقتصاد» نقش و جایگاه محوری گاز طبیعی را در معادلات امروز دنیا بررسی کرد
مروری بر تاریخچه و موقعیت گاز در عرصه انرژی
نیم‌نگاهی به پیشینه صنعت نفت و گاز
به گزارش ایرنا در ابتدای کشف نفت، گاز به عنوان یک عامل مزاحم شناخته می‌شد که مانعی در فرآیند برداشت سریع و کم‌هزینه نفت بود. در آن زمان راهکار مقابله با این ماده به اصطلاح مزاحم، سوزاندن آن در مشعل‌هایی بود که تا به امروز، به عنوان قدیمی‌ترین سمبل مناطق نفتی شناخته می‌شوند. ذخایر گاز طبیعی بر اساس میدان های گازی کشف‌شده شناخته می‌شوند. سال‌ها پس از اکتشاف و استخراج نفت، سایر حامل‌های انرژی مانند گاز نیز به صنعت نفت وارد شدند. بلافاصله پس از اکتشاف و شناسایی میدان‌های کوچک و بزرگ گازی در جهان، کشورهای صاحب منابع در کانون توجه و در صدر اخبار بین‌الملل قرار گرفتند. میادین گازی به‌سرعت تبدیل به پالایشگاه‌هایی عظیم شده و بهره‌برداری و در نهایت، صادرات این کالای نوظهور و استراتژیک کلید خورد.
با گذشت زمان، گاز جای خود را در سبد سوخت جهان باز کرده است. بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی اداره اطلاعات انرژی آمریکا، تا سال ۲۰۵۰ میلادی سهم نفت در سبد سوخت کشورها، از حدود 30درصد فعلی به 25درصد کاهش پیدا خواهد کرد، اما سهم گاز طبیعی ثابت مانده؛ در‌حالی‌که تقاضای جهانی برای آن افزایش خواهد یافت. با این‌همه، به منظور نیل به هدف بهبود شرایط اقلیمی در افق آینده بازار انرژی، بالاترین رشد تقاضا مربوط به انرژی‌های تجدیدپذیر خواهد بود. پیش‌بینی می‌شود در بازه زمانی پنج ساله یا حتی کمتر از آن، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از ۱۵درصد فعلی تا حدود 30درصد افزایش پیدا کند.
جایگاه گاز در معادلات انرژی
واقعیت این است که جایگاه و نقش گاز در حوزه صنعت، به‌مراتب پررنگ‌تر از سایر حامل‌های انرژی است. در‌حال‌حاضر، بیش از 55درصد از مجموع سبد انرژی دنیا، مصروف بخش صنعت می‌شود که تقاضا در این بخش، به طور دائم رو به فزونی است. در کشور ما نیز قسمت اعظم درآمدهای ارزی حاصل از صادرات، شامل نفت و فرآورده‌های نفتی می‌شود. اکتشاف ذخایر جدید گاز، ایران را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین صاحبان ذخایر گاز دنیا معرفی کرد. با نگاهی به فهرست برترین کشورهای صاحب میدان‌های گازی جهان، نام ایران در صدر این لیست به چشم می‌خورد. بر اساس گزارش آماری پایگاه استاتیستا در سال 2021، ایران با در اختیار داشتن حدود 34بیلیون مترمکعب، رتبه اول ذخایر تثبیت‌شده گاز طبیعی در دنیا را دارد.
واقعیت این است که تا به امروز، تنها حدود 80 کشور دارای میادین گازی شناسایی شده‌اند که طبق نظر کارشناسان حوزه انرژی، میزان کل ذخایر گاز طبیعی دنیا به مراتب بالاتر از این میزان است. متخصصان استدلال می‌کنند میادین گسترده گازی کشف‌نشده‌‌ای در بستر اقیانوس‌ها و حتی در خاک برخی کشورها قرار دارند، که کشف هر یک به‌تنهایی می‌تواند معادلات امروز جهان انرژی را دستخوش تغییرات شگرف کند. شاهد مدعا اینکه فهرست دارندگان بالاترین ذخایر گازی دنیا، تقریبا هر ساله و در آمار گوناگون منتشرشده از منابع مختلف با تغییراتی روبه‌روست که البته می‌تواند ناشی از نوع نگرش به ذخایر گازی نیز باشد. نام روسیه در فهرست کشورهای دارای ذخایر گازی، پس از ایران و در جایگاه دوم به چشم می‌خورد. این کشور صاحب حدود 5/ 32تریلیون مترمکعب ذخایر گاز است.
در جایگاه سوم، کشور کوچک اما ثروتمند حاشیه خلیج فارس یعنی قطر قرار دارد. این کشور دارای حدود 5/ 24تریلیون مترمکعب ذخایر گازی تثبیت‌شده است. عربستان سعودی و امارات متحده عربی نیز به ترتیب در جایگاه‌های چهارم و پنجم این لیست قرار دارند. این 5 کشور همسایه در مجموع میزبان بالاترین ذخایر گازی جهان بوده که در حوزه انرژی و در سطح بین‌الملل از قدرت نفوذ بالایی برخوردار هستند. همان‌طور که پیشتر اشاره شد، فرآیند اکتشاف میادین جدید گاز با جدیت تمام در بسیاری از کشورهای جهان ادامه داشته که در نتیجه آن جایگاه کشورهای صاحب منابع در فهرست مربوطه، می‌تواند در آینده نزدیک دستخوش تغییراتی شود.
نگاهی به بازار مصرف گاز
بر اساس گزارش منتشرشده از سوی بریتیش‌پترولیوم، در حال حاضر چهار مصرف‌کننده عمده گاز طبیعی در دنیا عبارتند از اروپا، چین، آمریکا و هند. طبق گزارش‌های رسمی، کشورهای اروپایی تنها در سال 2020، حجمی معادل 400میلیارد مترمکعب گاز مصرف کرده‌اند. مصرف گاز در چین، دومین اقتصاد دنیا، در عرض یک دهه گذشته و به واسطه رشد چشمگیر صنعتی این کشور، تا 10برابر افزایش را نشان می‌دهد. هند با روند شتابان به سمت توسعه، اگرچه نه به اندازه چین اما با رشد تقاضا برای گاز طبیعی در 10 سال گذشته همراه بوده است. مصرف گاز هند در این بازه زمانی، از 30 به 65میلیارد مترمکعب افزایش یافته است. در زمینه تولید، ایالات متحده بالاترین رقم تولید گاز را دارد. این کشور در سال معادل ۲۰درصد گاز جهان را تولید می‌کند. روسیه و سپس ایران، در رده‌های بعدی تولید گاز قرار دارند. تولید سالانه گاز روسیه حدود 18درصد از مجموع تولید گاز دنیاست. سهم صنعت گاز ایران نیز حدود 5/ 6درصد گزارش شده است.
گاز؛ جایگزین مطمئن نفت
پیش‌بینی می‌شود تقاضای جهانی برای گاز طبیعی، روندی صعودی داشته باشد. از همین روست که از سال 2012 میلادی، تقاضای جهانی انرژی از نفت به گاز تغییر مسیر داده است. در این مسیر، ایران می‌تواند با تکیه بر ظرفیت متنابه منابع گازی خود، به عنوان یکی از بازیگران اصلی صادرات این محصول استراتژیک، در سطح بین‌الملل معرفی شود. هدفی که در بلندمدت، جایگاه کشور را در ابعاد اقتصاد بین‌الملل و حتی سیاسی، به طرز چشمگیری ارتقا خواهد بخشید. در سنوات گذشته و با کمال تاسف شاهد آن بوده‌ایم که طیف وسیعی از اهداف تعریف‌شده کشور در حوزه تجارت بین‌المللی گاز، مورد غفلت و گاه بی‌مهری واقع شده است. حال آنکه ایران ظرفیت بالقوه تبدیل شدن به رقیب اصلی برای خط لوله ترک‌استریم را دارد.
از ترک‌استریم و نورداستریم چه می‌دانیم؟
ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان، رؤسای جمهوری روسیه و ترکیه، در مراسمی با حضور چند تن از مقامات عالی‌رتبه سایر کشورها، خط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا را در روزهای آغازین سال 2020، رسما افتتاح کردند. این خط لوله ۱۲میلیارد‌دلاری که «ترک استریم» عنوان گرفت، با طولی نزدیک به هزار کیلومتر، از بستر دریای سیاه عبور می‌کند. براساس گزارش اویل‌پرایس، خط لوله ترک‌استریم از ظرفیت اسمی برابر با حدود 32میلیارد مترمکعب گاز در سال برخوردار بوده که با هدف انتقال گاز روسیه از مسیر ترکیه به سمت اروپا طراحی و راه‌اندازی شده است. پروژه‌ای که در واقع در دو مسیر مجزا از یکدیگر ساخته شده که یکی گاز را به ترکیه و دیگری به کشورهای اروپایی انتقال می‌دهد.
خط لوله شماره 2 ترک استریم، گاز روسیه را با عبور از ترکیه به کشورهای اروپایی از جمله صربستان و بلغارستان هدایت می‌کند. اردوغان در آن زمان با اشاره به اینکه میلیون‌ها نفر در ترکیه به طور مستقیم از گاز طبیعی استفاده می‌کنند، گفت پیش‌بینی می‌شود سالانه حجمی معادل 32میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در قالب این پروژه، به‌صورت مستقیم، از روسیه به ترکیه منتقل شود. خالی از لطف نخواهد بود اگر نگاهی اجمالی به دیگر خطوط انتقال گاز روسیه به اروپا داشته باشیم. نورد استریم مجموعه‌ای از خطوط لوله انتقال گاز طبیعی دریایی در اروپاست که با گذر از بستر دریای بالتیک، گاز را از مبدا روسیه به آلمان می‌رساند و شامل دو خط لوله می‌شود که از ویبورگ در شمال غربی روسیه تا لوبمین در نزدیکی گرایفسوالد، در شمال شرقی آلمان امتداد داشته و به عنوان نورد استریم 1 شناخته می‌شود. دو خط لوله دیگر نیز از اوست لوگا در شمال غربی روسیه آغاز شده و به لوبمین در آلمان می‌رسد، که به نورد استریم 2 مشهور است.
وقوع چند انفجار تقریبا همزمان در ماه گذشته موجب نشتی، اختلال و توقف صادرات گاز روسیه به اروپا از طریق خطوط لوله نورداستریم 1 و 2 شد. صرف‌نظر از گمانه‌زنی‌ها در خصوص عامل این حادثه و انگیزه‌های پشت پرده، انجام اصلاحات و تعمیر این خط لوله، طبق اظهارات رئیس انجمن گاز روسیه زمان‌بر بوده و قطعا به زمستان امسال نخواهد رسید.
گاز ایران، چهره به چهره با گاز روسیه
به عقیده ناظران بازار انرژی، ترک استریم به سه دلیل نمی‌تواند به عنوان رقیبی برای صادرات گاز ایران تلقی شود. نخست آنکه تصمیم ترکیه مبنی‌بر قطع جریان گاز از سوی ایران با هدف جایگزین کردن گاز روسیه به صرفه و صلاح این کشور نیست. دوم اینکه هرچند ایران تا به امروز در زمینه صادرات گاز به اروپا موفق عمل نکرده است، اما امکان تحقق این امر در آینده‌ای نزدیک، دور از ذهن نیست. و سوم اینکه تقاضای جهانی گاز در سال‌های گذشته، همواره روند صعودی داشته است.
پرواضح است هم‌‌جواری دو کشور باعث شده انتقال گاز از طریق خط لوله ایران برای ترکیه مزیت‌های بیشتری داشته باشد و چنانچه ترکیه به دنبال جایگزینی گاز ایران با تکیه بر خط لوله ترک استریم یا از مسیری دیگر باشد، باید هزینه به مراتب بالاتری را پرداخت کند، چراکه ترک استریم فاصله زیادی با بخش‌های شرقی ترکیه دارد. واقعیت این است که روسیه در روزهای آغازین پروژه، نرخی رقابتی در مقایسه با قیمت گاز ایران به ترکیه پیشنهاد داد. ترکیه اما به آسانی نمی‌تواند از گاز ایران چشم‌پوشی کند، چراکه از منظر قرابت جغرافیایی و همچنین با توجه به سرمایه‌گذاری‌های کلانی که صرف پروژه شده است، انجام تغییر در مسیر تامین گاز بسیار پرهزینه خواهد بود. خط لوله ایران روزانه حجم قابل‌توجهی گاز به ترکیه صادر می‌کند، خط لوله‌ای که از غرب ایران آغاز و از مسیر آنکارا، به استانبول منتهی می‌شود. خطوط لوله نورداستریم نیز همان‌گونه که پیشتر اشاره شد، در شرایط فعلی از مدار خارج شده‌اند.
پروژه‌های فراسرزمینی گاز ایران
به گزارش رویترز، ایران قرار بود گاز خود را از طریق شمال عراق به سوریه و سپس از این کشور به سوی مدیترانه، یونان، ایتالیا و در نهایت سوئیس صادر کند که در نهایت موضوع این پروژه عقیم ماند و به نتیجه مطلوب نرسید. علاوه بر این، ایران با توسعه خطوط گازرسانی خود می‌تواند در زمینه تامین گاز کشورهایی نظیر آذربایجان، ارمنستان، افغانستان و حتی هند، ایفای نقش کند. واقعیت این است که طیق آمار موسسه تحقیقات انرژی اروپا، منحنی مصرف نفت و گاز در این قاره، به دلیل افزایش جمعیت و رشد شاخص توسعه صنعتی، روند افزایشی داشته است. نباید از نظر دور داشت که ایران همچنین به عنوان یکی از کشورهای حاشیه دریای خزر، می‌تواند با فراهم کردن زیر‌ساخت‌‌ها، بهره‌برداری از ذخایر گازی حوضه خزر را توسعه دهد.
مدیریت صحیح در کنار رعایت الگوی مصرف داخلی، می‌تواند ایران را به عنوان یکی از تامین‌کنندگان اصلی گاز در اروپا و آسیا معرفی کند، که این امر جذب سرمایه بیشتر در این حوزه را در پی خواهد داشت. نکته جالب توجه اینکه کشور ایران فارغ از ظرفیت‌های گازی حوضه دریای خزر، حدود 25 میدان گازی دست‌نخورده و بکر دارد که سرمایه موردنیاز جهت توسعه آنها، حدود 37میلیارد دلار برآورد می‌شود. در صورت تحقق این امر و وارد مدار شدن میدان‌های جدید، میزان تولید گاز کشور به طرز چشمگیری افزایش خواهد یافت. تحریم‌های سخت‌گیرانه نفتی که توسط آمریکا و دیگر هم‌پیمانان، گریبان‌گیر ایران شده است، تاثیری مثبت و چشمگیر بر رشد شاخص صادرات نفتی روسیه گذاشت، تا اندازه‌ای که در فاصله زمانی بسیار کوتاه، صادرات نفت این کشور افزایش 5برابری را تجربه کرد.
چشم‌انداز مثبت صادراتی ایران
از وزارت نفت خبر می‌رسد مذاکرات با مقام های عمانی جهت احداث خط لوله صادرات گاز به این کشور آغاز شده، تا جایی‌که کارگروه فنی مربوطه نیز تشکیل شده است. البته در گذشته طرح احداث خط لوله اسلامی، با گذشتن از مسیر ایران، عراق، سوریه و سپس به سمت اروپا تدوین شده بود. همچنین به موازات آن، خط لوله قطر، عربستان، عراق، ترکیه و در نهایت، اروپا تدوین شده بود که متاسفانه تحت تاثیر تحریم‌های صنعت نفت، هیچ‌‌یک اجرایی نشد.
به گزارش شانا و بنا بر اظهار مدیر‌عامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران، خط لوله دهم سراسری، شبکه گاز شمال غرب کشور را پایدار کرده و آمادگی برای صادرات به ترکیه را ایجاد کرده است. احداث خط لوله دوم صادرات گاز به ترکیه فعلا در دست مذاکره است و در صورت نهایی شدن، پروژه آن در شرکت مهندسی و توسعه گاز تعریف و اجرایی می‌شود. سال‌هاست که ایران در زمینه تامین منابع انرژی و سوخت‌های فسیلی چه برای بازار داخلی و چه در سطح بین‌المللی، به عنوان کشور مادر معرفی شده است. انتقادی که به حوزه نفت ایران وارد می‌شود این است که این کشور در دهه‌های گذشته، تنها روی تولید و صادرات نفت متمرکز شده است تا از طریق فروش این محصول استراتژیک، بتواند منابع بودجه کشور را تامین کند.
ایران جزو پنج کشور اصلی صاحب ذخایر و از تولید‌کنندگان عمده گاز طبیعی است. با‌این‌حال، بالا بودن مصرف داخلی گاز و عدم‌تبیین و تبعیت از الگوی صحیح مصرف در کشور، باعث شده این کشور نتواند در بازار جهانی انرژی نقشی درخور توجه ایفا کند. این در حالی است که در شرایط مشابه، حجم تولید و مصرف گاز در آمریکا نیز کم و بیش برابر با ایران است، با این تفاوت که حجم وسیعی از گاز طبیعی در ایالات متحده در بخش صنعت می‌‌سوزد که نتیجه آن رقم خوردن رشد اقتصادی آن کشور است. پس از ایالات متحده، روسیه و چین، ایران در زمینه مصرف گاز طبیعی، چهارمین کشور دنیاست که در سال حجمی برابر با 215میلیارد مترمکعب گاز می‌سوزاند. براساس واقعیات موجود، تک‌محوری بودن صادرات انرژی ایران و اتکای صرف به نفت، جایگاه موثر صادرات گاز را به حاشیه رانده است.
چنانچه حوزه انرژی ایران به صورت موازی و به همان اندازه که بر تولید و صادرات نفت سرمایه‌گذاری کرده است، به صنعت گاز نیز توجه می‌کرد، اکنون نه‌تنها در فصول سرد سال برای تامین منابع گاز پایدار در بخش خانگی و صنعتی کشور با مشکل مواجه نبودیم، بلکه شاهد ایفای نقش موثر‌تر گاز ایران در عرصه تجارت جهانی و شکوفایی بیش از پیش اقتصاد کشور بودیم. تبیین سیاست‌های کلان و راهبردی کوتاه و بلندمدت در الگوی مصرف بهینه گاز با لحاظ کردن ضمانت اجرا، هم‌راستا با جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و بین‌المللی در حوزه اکتشاف و استخراج، متضمن رشد فزاینده تولید و آینده‌ای روشن در صنعت گاز کشور خواهد بود.
