انقباض بودجه عمرانی
چالش‌های شرکت‌های مهندس مشاور آب کدامند؟
فلسفه وجودی شرکت‌های مهندسان مشاور در صنعت آب ایران چیست؟ به نظر شما حضور این شرکت‌ها تا چه اندازه در رشد پروژه‌های عمرانی موثر است؟
شنطیا: در پروژه‌های عمرانی ایران، به‌طور قطع سه‌‌عامل «کارفرما یا سرمایه‌گذار»، «مهندس مشاور» و «پیمانکار» درگیر هستند. مهندس مشاور، حرفه‌ای است که در آن خدمات مهندسی در حوزه‌های ساخت و ساز صنعت ارائه می‌شود و شامل طراحی، مطالعات امکان‌سنجی، نظارت بر اجرای طرح ساخت و ساز، بازرسی و مشاوره فنی است. مهندسان مشاور از نظر راهبردی چند اصل بنیادین را بایستی در نظر داشته باشند و در تمام کارهای خود رعایت کنند. نخست بحث منافع ملی است که نباید از آن عدول کنند. دوم بحث‌های زیست‌محیطی و رعایت پیش‌نیازهای محیط‌زیستی است. سومین موضوع نیز رعایت فرهنگ جامعه‌ای است که طرح را برای آن تهیه می‌کنند.
از طرف دیگر، مهندس مشاور به لحاظ حفظ مسوولیت، باید حافظ منافع کارکنان خود باشد و همچنین سهامداران و ذینفعانی که از آن طرح متاثر می‌شوند. برای اینکه بتواند در این موارد نقش داشته باشد، باید چند نکته اصولی را رعایت کند: ۱) اینکه در برابر جامعه مسوولیت حرفه‌ای دارد و کاری که انجام می‌دهد باید منطبق بر اصول توسعه پایدار باشد و همواره منافع قانونی صاحب کار یا کارفرما را در نظر داشته و خدمات خود را به درستی و با وفاداری انجام دهد. ۲) کارفرما یا صاحب‌کار را از هرگونه تضاد منافع ناشی از اجرای کار آگاه کرده و بی‌طرفی را در ارائه خدمات مشاوره‌ای، داوری و تصمیم‌گیری‌ها رعایت کند؛ به این مفهوم که موارد مالی یا انتفاع تاثیری در تصمیم‌گیری‌های فنی نداشته باشد.
۳) مهندس مشاور باید در داوری استقلال رای داشته و پاداش و مسائل مالی دیگری در تصمیم‌گیری‌های او اثرگذار نباشد. ۴) آخرین نکته این است که مهندس مشاور باید کار یک مهندس مشاور دیگر را قبل از اتمام کار آن قبول نکرده، مگر اینکه او را آگاه کند.
در این میان برای اینکه اشتباه یا خطایی در کار مهندس مشاور رخ ندهد، سیستم مدیریت کیفیت طراحی شده است. سیستم مدیریت کیفیت که ابتدا در کشورهای توسعه‌یافته پیاده شده، باید مهمترین موضوع محوری مهندسان مشاور باشد. در روند انجام خدمات فنی، انواع متخصصان درگیر هستند، اما چگونه کارفرما می‌تواند اطمینان حاصل کند که این کار به درستی در حال انجام است؟ برای جلب اعتماد، سیستمی به نام «سیستم مدیریت کیفیت» طراحی شده که به‌طور همزمان کارفرما و مشاور را به این اطمینان می‌رساند که خروجی کار از کیفیت مطلوبی برخوردار است.
سیستم مدیریت کیفیت، اِلمان‌‌های مختلفی دارد. اما یک نکته محوری در این سیستم وجود دارد که باید از سوی متخصصان رعایت شود. آنها باید برای هر خروجی یا هر مدرک مطالعاتی، طراحی و نقشه، فرآیند کنترل، تایید و تصویب را جاری کنند. اگر فرآیند کنترل، تایید و تصویب طی شود، با اطمینان بیشتری می‌توان صحت و درستی کارها را تایید کرد. به‌طور مثال برای تهیه یک طرح، کارشناسی که بر روی این طرح فعالیت می‌کند، باید از توان علمی و تجربی برخوردار باشد تا محاسبات اولیه این طرح را به درستی انجام دهد. اما نمی‌توان به دلیل اینکه از دانش علمی خوبی برخوردار بوده به او اعتقاد راسخ داشت که تمام مراحل تهیه طرح به درستی طی می‌شود. بنابراین بعد از تهیه طرح، ترجیحا باید فرد دیگری که در سطح تجربی و عملی بالاتری است، جزئیات اجرای طرح را کنترل کند. طبیعی است فردی که طرح موردنظر را کنترل می‌کند، نکات بحرانی آن را مورد بررسی قرار می‌دهد که این موضوع درنهایت موجب اطمینان بیشتر دست‌اندرکاران این پروژه خواهد شد. درواقع پس از این مرحله نیز نفر سومی برای سنجش عملکرد کارشناس قبل در نظر گرفته می‌شود. پس از گذر از این مراحل، می‌توان با نگاه نافذتری منافع کارفرما و سازمان و همچنین انطباق کامل شرایط با قرارداد بسته شده را سنجید.
ژیانی: واقعیت این است که تا سال ۱۳۶۰، اکثر پروژه‌های عمرانی به خصوص در حوزه آب توسط شرکت‌های خارجی انجام می‌شد. خوشبختانه از سال ۱۳۶۰ به بعد و با شکل‌گیری مهندسان مشاور، خدمات بزرگ و قابل‌توجهی در رشته‌های آب انجام شده است. از آن سال تاکنون، پروژه‌های بزرگی در زمینه‌های مشاوره و پیمانکاری در رشته آب به وجود آمده که از نیاز کشور نیز بیشتر است. به همین دلیل سیاست‌گذاران در زمینه صدور خدمات فنی و مهندسی، باید چاره‌ای بیاندیشند. زیرا هم در زمینه مهندسی مشاور و هم پیمانکاری صنعت آب، تورم وجود دارد. اگر زمینه‌های مناسبی فراهم شود که این شرکت‌ها در خارج از ایران نیز فعالیت کنند، هم ارزآوری برای کشور به همراه خواهد داشت و هم مهندسان مشاور و پیمانکاران می‌توانند نرخ‌هایی که به استاندارد جهانی نزدیک است را دریافت کنند. مساله‌ای که باید مدنظر قرار گیرد این است که پتانسیل‌های فنی و مهندسی در ایران در همه زمینه‌ها بالا رفته، اما مشکلاتی مانند مالیات، بیمه، دارایی و به‌خصوص انتقال تکنولوژی برای پیمانکاران وجود دارد.
از طرفی اولین نقش مهندسان مشاور در پروژه‌ها، طراحی بهینه و حتی انتقال دانش و تکنولوژی از سایر کشورها است. درواقع این مشاورها هستند که نوآوری و تکنولوژی را وارد پروژه‌ها می‌کنند. نظارت، یکی دیگر از موصوعات اصلی اجرای پروژه‌ها است. وقتی که نظارت توسط یک مشاور متخصص و مجرب و باسابقه انجام می‌شود، پروژه‌ها با کیفیت بالایی اجرا خواهند شد. در غیر این‌صورت و در نبود آنها، همیشه روند پروژه‌ها با مشکل جدی مواجه است. در نتیجه نقش مشاور در اجرای پروژه‌ها بسیار مهم بوده، چراکه طراحی اولیه را مشاور بر روی کاغذ می‌آورد و پیمانکار فقط مجری آن است. در حقیقت بیش از ۹۰درصد پیمانکارها مجری هستند. در هر حال این مشاورها هستند که پروژه‌ها را راهبری و هدایت می‌کنند. اما حق‌الزحمه‌هایی که برای آنها در نظر می‌گیرند، کفاف نگهداری یک مشاور باکیفیت را نمی‌دهد.
در ادامه درخصوص نقش شرکت‌های پیمانکاری در حوزه پروژه‌های عمرانی صنعت آب بگویید. از دیدگاه شما در این حوزه تا چه اندازه موفق بوده‌اند؟
شنطیا: اعتقاد من بر این است که کارفرمایان بزرگ‌ترین نقش را در پروژه‌های عمرانی دارند. یک کارفرمای قوی حتی اگر مشاور یا پیمانکار هم ضعیف باشند، با رفتار درست و حقوقی می‌تواند پروژه مطلوبی را ارائه کند.
بدین مفهوم اگر کارفرما وظایف خود را درست انجام دهد، با مشاور نه چندان قوی هم، می‌تواند کار درستی دریافت کند، به شرطی که جاری شدن تمام فرآیندهای سیستم مدیریت کیفیت را خواستار شود. در واقع جدا از مسائل فردی، اگر کارفرما به صورت سیستماتیک کار خود را از نظر مالی و حقوقی درست انجام دهد، هم مهندس مشاور می‌تواند در پروژه درست رفتار کند و هم پیمانکار؛ اما نقصی که معمولا مشاهده می‌شود این است که کارفرمایان در انجام وظایف خود اندک کاستی‌هایی دارند. به‌طور مثال، کارفرمایان (به خصوص کارفرمایان دولتی) در موضوع پرداخت‌ها تاخیر دارند و خسارتی که این تاخیر به مشاور یا پیمانکار وارد می‌کند، بر روی کیفیت خدمات مهندس مشاور و پیمانکار اثرگذار خواهد بود که این چالش در طول ۱۰ سال گذشته شدت بیشتری گرفته است.
ژیانی: در واقع صاحب کار، کارفرما است. پیشرفت یا عدم پیشرفت و یا حتی کیفیت پروژه به تصمیمات کارفرما وابسته است. از این رو این کارفرمایان هستند که پیمانکار یا مشاور ضعیف را به پیمانکار و مشاور قوی و یا بالعکس تبدیل می‌کنند. بنابراین می‌توان گفت تصمیم‌گیری کارفرماها نقش اصلی را بازی می‌کند. این بدان معنا است که یک کارفرمای قوی، پروژه را به موقع تمام می‌کند، اما کارفرماهایی که ضعیف هستند، پروژه‌های آنها با تاخیر قابل ملاحظه تحویل می‌شود.
یکی از موضوعاتی که به شکل صنفی در حوره مهندسی مشاور دیده می‌شود، بحث مطالبات در صنعت آب است. با توجه به تجربه‌ای که شما سال‌ها به‌دست آورده‌اید، مطالبات به چه میزان بر روی این حوزه اثرگذار بوده است؟
شنطیا: امروزه کارفرمایان از نظر اعتباری معمولا با مشکل مواجه هستند. با توجه به اینکه در مجموعه اعتبارات کشور، کاستی‌هایی رخ می‌دهد به‌خصوص در بودجه‌های عمرانی، این موضوع باعث شده، کارفرمایانی که برای انجام پروژه‌ای به مهندس مشاور یا پیمانکار متعهد شده‌اند با مشکل مواجه شوند. اما فشار این کاستی بیشتر بر روی پیمانکار و مشاور وارد شده است. زمانی که پرداخت‌ها با تاخیر انجام می‌شود، ممکن است مهندس مشاور یا پیمانکار مدتی مقاومت کنند و از منابع مالی استقراضی هزینه کنند، اما اگر دیرکرد زمان پرداخت‌ها طولانی شود، قطعا این موضوع بر کیفیت، سرعت و حتی پیشرفت کار نیز اثر می‌گذارد. این مشکلات در پنج سال گذشته مضاعف شده به این دلیل که به جای پرداخت‌های نقدی، بخشی از آنها تبدیل به اسناد خزانه شده است و اسناد خزانه با سررسید ۲ تا ۳ ساله پرداخت می‌شوند. بنابراین مشاور و پیمانکار با مشکل نقدینگی مواجه بوده و مجبور می‌شوند این اسناد را با نرخ تنزیل بالایی نقد کرده تا بتوانند از عهده هزینه‌های پرسنل خود یا خرید برآیند. تقریبا پیمانکارها در اکثر پروژه‌های عمرانی که کارفرمای دولتی دارند، با این مشکلات دست و پنجه نرم می‌کند. این چالش سبب می‌شود پروژه‌هایی که برای تکمیل به دو تا سه سال زمان نیاز دارند، به سه برابر زمان بیشتر نیازمند شوند که این تاخیر پروژه را غیراقتصادی می‌کند. در واقع زمانی که یک پروژه در مدت زمان پیش‌بینی‌شده به بهره‌برداری نمی‌رسد، سرمایه‌ای مصرف می‌شود که برگشت مناسبی ندارد. در این شرایط نه‌تنها مهندس مشاور یا پیمانکار متضرر می‌شوند، بلکه سیستم کارفرمایی و دولت نیز متضرر خواهند شد.
برای حل این چالش، تنها پیشنهاد این است که کارفرمایان به‌جای اینکه بلندپروازی کنند، نسبت به اعتباری که احتمال دارد محقق شود، متعهد شوند. بنابراین نقش کارفرما از نظر مدیریت اعتباری مهم است. متاسفانه اغلب دیده می‌شود که کارفرمایان به مجرد اینکه ردیف اعتباری از سازمان برنامه بودجه می‌گیرند، بلافاصله از مشاور و پیمانکار دعوت به کار می‌کنند. در صورتی که تا اطمینان کافی نسبت به تحقق اعتباری به دست نیاورده‌اند، نباید تعهد دیگری برای مشاور و پیمانکار ایجاد کنند.
ژیانی: تخصیص منابع در موعد مقرر، از موضوعات مهم در حوزه آب است. مثلا با توجه به اینکه در بودجه اعداد و ارقام خوبی برای پروژه‌ها پیش‌بینی شده، اما بارها شاهد آن بوده‌ایم که تخصیص آن به موقع انجام نشده است.
به نظر شما تامین اجتماعی به چه میزان در توسعه حوزه شرکت‌های مهندسی مشاور سایه افکنده است؟
شنطیا: برای سازمان تامین اجتماعی تفاوتی ندارد پروژه‌ها به‌موقع تمام می‌شود یا خیر؟ یا به موقع حق‌الزحمه‌ها پرداخت شده یا نه؟ این سازمان مطابق قراردادی که برای آن ارسال شده، حق‌الزحمه را مطالبه کرده و چنانچه به‌موقع پرداخت نشده باشد، جریمه خواهد کرد. در این میان سازمان تامین اجتماعی، سهم کارفرمایی را هم از مهندس مشاور مطالبه می‌کند.
ژیانی: تامین اجتماعی وقتی که به پول خود نمی‌رسد، همه پرسنل پیمانکاری را به چالش کشیده و تحت تاثیر قرار می‌دهد. البته مکانیزم وزارت دارایی نیز به همین گونه است. به اعتقاد این دو سازمان، کارفرما چه حق‌الزحمه خود را گرفته یا چه نگرفته است، با اعلام درآمد باید مالیات را پرداخت کند.
شنطیا: در دستگاه اجرایی چه بخش خصوصی و چه بخش دولتی، تا اطمینان کاملی پیدا نکنند نباید تعهد ایجاد کنند. اما معمولا هر دستگاهی برای اینکه عملکرد خوبی ارائه دهد، معمولا ایجاد تعهد می‌کنند و همین ایجاد تعهد، لطمه جدی به پیمانکار و مشاور خواهد زد. از این رو اعتقاد دارم که کارفرمایان به‌خصوص در بخش دولتی، رویکردی را اتخاذ کنند که به آن اطمینان کامل دارند نه اینکه به خاطر فعال جلوه دادن دستگاه تحت مدیریت خود، مرتبا پروژه تعریف کرده، آن هم در حالی که نمی‌توانند اعتبار به موقع آن را تامین کنند.
شنیده می‌شود در یکسری از مناقصه‌ها حق‌الزحمه‌ها برای مشاورها تعدیل و برای پیمانکاران به‌صورت دستوری تعیین تکلیف می‌شود. شما از چالش‌های حق‌الزحمه‌ها بگویید.
شنطیا: سازمان برنامه و بودجه برای تعیین حق‌الزحمه، ضوابطی مشخص کرده است. منتها شرایط اقتصادی موجب شده که برخی از شرکت‌ها برای اینکه بتوانند قراردادهایی مبادله کنند، گاهی مجبور می‌شوند حتی از بخشنامه‌های سازمان برنامه بودجه عدول کرده و حتی رقم‌های پیشنهادی پایین را قبول کنند. متاسفانه کارفرمایان هم از این مساله استفاده کرده و وقتی ملاحظه می‌کنند برخی از شرکت‌ها حاضرند حتی خارج از ضوابط سازمان برنامه و بودجه کار کنند، شرایط مناقصه را به صورتی تنظیم می‌کنند تا بتوانند حداقل‌ها را پرداخت کنند. غافل از اینکه ممکن است با این رقم‌های پایین، پروژه‌ها کیفیت لازم را نداشته باشند.
ژیانی: در مورد حق‌الزحمه مشاوران اطلاعات چندانی ندارم؛ اما فهرست‌هایی وجود دارد که سازمان برنامه و بودجه تقریبا هر سال آن را تنظیم می‌کند. بعضی وقت‌ها این فهرست جوابگوی هزینه‌های پروژه‌ها نیستند، اما من در مجموع فهرست‌های سازمان برنامه و بودجه را یک نقشه راه برای تعیین برآورد هزینه‌ها می‌دانم.
شرکت‌های مهندسان مشاور اگر همچنان با خلأهایی در بخش مالیات، بیمه و... مسیر خود را ادامه دهند، فکر می‌کنید آینده صنعت آب به چه شکلی خواهد بود؟
شنطیا: در حال حاضر برخی از پروژه‌ها برای اینکه از نظر زمانی صرفه‌جویی کنند و از طرفی بسیاری از هزینه‌های مشاوری را نیز متحمل نشوند، از روش‌هایی همچون EPC استفاده می‌کنند که اگر به روش درستی انجام شود در اجرای پروژه‌ها تسریع به عمل می‌آید.
ژیانی: مهندسان مشاور، نسبت به شرایط باید خود را تطبیق دهند. آنها باید سازمان‌های اجرایی را در درون خود تاسیس کرده و به صورت EPC جلو بروند. این بدان معنا است که فقط فعالیت‌های مشاوره‌ای، جوابگوی نیازهای این شرکت‌ها نخواهد بود. در واقع این شرکت‌ها وقتی با افزایش هزینه‌ها مواجه می‌شوند در درون خود تغییراتی ایجاد کرده و به دنبال پروژه‌های EPC می‌روند و سپس با همراهی یک پیمانکار در نهایت مسوولیت یک پروژه را به دست می‌گیرند.
در شرایط فعلی یکی از مهمترین مشکلات پیمانکاران، تامین ماشین‌آلات و تجهیزات مورد نیاز پروژه‌ها است. قیمت خرید تجهیزات و ماشین‌آلات با توجه به نرخ ارز تعیین می‌شود که تناسبی با قیمت‌های مندرج در فهارس بها ندارد. علاوه بر این در سال‌های اخیر به لحاظ افزایش بی‌رویه هزینه‌های حمل و نقل، بر هزینه پروژه‌ها افزوده شده به‌طوری‌که قیمت‌های فهارس بها جوابگوی هزینه‌های اجرایی نیست.
