جایگاه تجاری و استراتژیک خرمشهر در دوره قاجار
محل پیوند کارون و اروند
نمایی از محمره (خرمشهر) در دوره قاجار
مفاد این ماده مبهم از دو جهت مهم بود: نخست، با توجه به ناشفاف بودن مرزها، زمینه تجاوزات و دعاوی ارضی دولت توسعه‌طلب عثمانی را فراهم می‌ساخت. دوم، نشان‌دهنده تضاد شدید منافع اقتصادی دو دولت بود که در تیرگی روابط آتی دولت، در جریان حمله سال ۱۸۳۸م عثمانی به بندر محمره(خرمشهر) انعکاس یافت.
ظاهرا دولت قاجار بخشی از صادرات و واردات خود را از طریق بندر بصره انجام می‌داده است؛ اما به‌علت هزینه‌های بالایی که دولت عثمانی بر بازرگانان ایرانی تحمیل می‌کرد، به دستور محمدشاه قاجار و راهنمایی شیخ‌غیث کعبی، در محل اتصال کانال عضدی و اروندرود، بندر خرمشهر ساخته شد. در دوران حاج‌یوسف و به‌ویژه در زمان حاجی جابرخان، بندر خرمشهر آباد شد و از آن پس، واردات و صادرات کالاهای ایرانی از طریق بصره انجام نمی‌گرفت. افزون بر این، موقعیت مناسب جغرافیایی این بندر در کرانه خلیج فارس، اعلام آزادی ورود کشتی‌های تجاری به خرمشهر و حقوق گمرکی زیادی که تجار باید در بندر بصره بپردازند، سبب توجه بازرگانان به این بندر و رونق تجاری آن شد. در برخی ازتحلیل‌ها و داده‌های منابع تاریخی این مساله عامل اصلی حمله عثمانی به این بندر دانسته شده است؛ زیرا میزان و حجم بازرگانی بندر خرمشهر بر بندر بصره که در ضلع مقابل اروندرود قرار داشت، پیشی گرفته بود. در نتیجه، محاصره شهر هرات در سال۱۸۳۸م توسط نیروهای محمد شاه قاجار، فرصت لازم را برای علیرضا پاشا، والی بغداد فراهم ساخت. وی با یورش زمینی و دریایی، بندر خرمشهر را به تصرف خود درآورد و شهر را آماج قتل وعام و غارت قرار داد.
برخی از تحلیل‌ها نیز به نقش فرانسه و انگلیس در تحریک عثمانی و طرح دعاوی اشغالگرانه این دولت اشاره دارند.
با این همه، بررسی دقیق‌تر داده‌های تاریخی و جریان رویدادهای آتی نشان می‌دهد حمله پاشای بغداد به خرمشهر در چارچوب استراتژی مشخص و توسعه‌طلبانه امپراتوری عثمانی در جنوب غربی ایالت زرخیز خوزستان و دهانه آبراهه مهم خلیج‌فارس قابل تحلیل و ارزیابی است.
از این منظر، عوامل و زمینه‌های مهم دیگری نیز در ترغیب دولت عثمانی برای یورش به بندر خرمشهر و ادامه سیاست‌های اشغالگرانه این دولت در جنوب غرب خوزستان نقش داشته‌اند:
اول، موقعیت جغرافیایی و سوق‌الجیشی خرمشهر در ایجاد امنیت تجاری بین‌النهرین، بندر بصره، مسیرهای تجاری حوزه خلیج‌فارس و تجارت جنوبی ایران بسیار مهم و حیاتی بود؛ چراکه این بندر در محل پیوند دو رودخانه مهم کارون و اروندرود قرار داشت. فاصله آن تا خلیج‌فارس حدود ۴۵کیلومتر و تا بندر استراتژیک بصره حدود پنج‌فرسنگ بود. بنابراین این بندر می‌توانست نقش تاثیرگذاری در توزیع کالا و افزایش امنیت کاروان‌های تجاری نواحی مذکور ایفا کند. چنان‌که کارگزاری خرمشهر در نامه شماره ۳۵۰ مورخ ۱۳رجب سال۱۳۱۹ق/ ۱۹۰۱م، به وزارت امور خارجه تاکید می‌کند که
« همه جنس شوشتر از بصره و هند و محمره(خرمشهر) می‌رود.»
از قرار معلوم، شیوخ خرمشهر می‌توانستند ضمن ضبط مال‌التجاره‌هایی که به بندر خرمشهر وارد می‌شدند، از صاحبان آنها به‌دلخواه جریمه و حقوق گمرکی بستانند.همچنین بندر خرمشهر دروازه آبی ورود نیروهای نظامی به بین‌النهرین، خلیج‌فارس، شبه‌جزیره عربستان و نواحی داخلی ایران بود. از این رو، نجم‌الدوله به‌درستی از واژه «مفتاح ایران» برای خرمشهر استفاده کرده است. به باور وی، نمی‌توان برای این بندر قیمتی تعیین کرد. شاید به‌دلیل اهمیت زیاد امنیتی و دفاعی این ناحیه است که برای نخستین‌بار نام خرمشهر در تاریخچه کعب به‌صورت «کوت‌المحمره» به معنای «دژ و حصار» آمده است. بنابراین چنین پیداست که علت شکل‌گیری شهر خرمشهر جایگاه نظامی و سوق‌الجیشی آن بوده است. همچنین در طرف غربی خرمشهر، کوت فیلیه، توسط حاجی جابرخان، ساخته شد. در جلوی این عمارت توپی قرار داشت که کشتی‌های کمپانی انگلیسی هنگام گذر از آنجا به افتخار «شیخ محمره» شلیک می‌کردند؛ زیرا پدر او چند سال پیش«یکی از کشتی‌های کمپانی را که گرفتار دزدان دریایی عرب شده بود، از خطر نجات داده بود.» در کانال حفار نیز برجی ایرانی وجود داشت. در جریان جنگ سال ۱۲۷۳ق/ ۱۸۵۷م ایران با بریتانیا، این قلعه دفاعی به همراه بناهای دیگری که در کرانه شمالی بودند، به‌عنوان یک دژ مستحکم دفاعی عمل کردند.
دوم، آب فراوان و شرایط اقلیمی مناسب، نواحی خرمشهر و آبادان را به قطب مهمی در زمینه تولید خرما و برخی محصولات کشاورزی و دامی دیگر تبدیل کرده بود. بنابراین تسلط احتمالی بر این منابع اقتصادی و همچنین درآمدهای مالیاتی و گمرکی که می‌توانست از این نواحی به‌دست آید، برای دولت عثمانی و پاشای بغداد وسوسه‌انگیز بود. سوم، جغرافیای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به هم پیوسته نواحی خرمشهر، آبادان و بصره، بر حساسیت‌های امنیتی و نظامی این نواحی برای دولت عثمانی می‌افزود. به همین خاطر بود که این دولت در پی جذب روسای ایلات این نواحی یا تسلط نظامی و امنیتی بر آنها بود. این مساله دستاویز لازم را برای اقدامات متجاوزانه دولت عثمانی، به بهانه تعلق استراتژیک این نواحی به حوزه بصره و بغداد، فراهم می‌کرد.
- چکیده ای از یک پژوهش به قلم علی قاسمی و ایرج ورفی‌نژاد، استادیاران گروه تاریخ دانشگاه شهیدچمران اهواز.
