هشدار «فارن افرز» نسبت به آشوب‌های پسااسد؛
سوریه یکپارچه چگونه ممکن است؟
در واقع چنین دیدگاهی مورد تایید دولت بشار اسد، بسیاری از مردم و سیاستمداران بود به این خاطر که بقای این حکومت، سایه بروز هرج و مرج و کشتار و خونریزی را از کشور دور نگه می‌دارد. در سال ۲۰۱۵، زمانی که ستیزه‌‌‌جویان مخالف حکومت در چندقدمی سرنگونی بشار اسد بودند، مقامات آمریکایی احتمال پیروزی تمام‌‌‌عیار شورشیان و فروپاشی رژیم اسد را به‌‌‌مثابه یک «موفقیت فاجعه‌‌‌بار» می‌‌‌دانستند.
امروز بعد از سقوط بشار اسد، سوری‌‌‌ها در خیابان‌‌‌های دمشق جشن می‌‌‌گیرند، گروه‌‌‌های مخالف تلاش می‌کنند تا روند گذار سیاسی را سازماندهی کنند، و جهان به‌‌‌زودی درمی‌‌‌یابد نتیجه چه خواهد شد. اسد کشوری چندپاره را ترک کرد و امروز هر دولت جدید که بر سرکار آید، صرف‌‌‌نظر از اینکه ائتلافی متشکل از گروه‌‌‌های مخالف مسلح باشد، برای اداره کشور با چالش‌‌‌های بسیاری مواجه خواهد بود. اما سوابق ضعیف گروه‌‌‌های شورشی سوری، زمانی که اداره بخش قابل‌‌‌توجهی از کشور را برعهده داشتند، خوش‌بینی و امیدواری را دشوار می‌‌‌سازد.
بااین‌‌‌حال، باید گفت موفقیت سوریه به نفع همگان است. سوری‌‌‌ها تمایل ندارند شاهد درگیری‌‌‌ها و ویرانی بیشتر کشورشان باشند و در این میان پیامدهای تجزیه سوریه برای جامعه جهانی غیرقابل‌‌‌تحمل خواهد بود. کشورهای ذی‌نفع لازم است امروز هر کاری که از عهده آنها بر‌می‌‌‌آید، از جمله تشویق روند گذار مسالمت‌‌‌آمیز و فراگیر و ارائه کمک‌‌‌های بشردوستانه و اقتصادی فراوان را انجام دهند تا اطمینان یابند، نگرانی‌های موجود محقق نخواهد شد.
امروز در دمشق، گروه تحریرالشام مسوولیت تلاش برای مدیریت یک انتقال منظم سیاسی در کشور را به دست گرفته است. این گروه همچنین نیروهای امنیتی خود را در پایتخت مستقر کرده، ایست‌های بازرسی را در نقاط حساس و کلیدی در سراسر کشور ایجاد کرده و بارها به شبهنظامیان حاضر در خیابان‌ها نسبت به هرگونه تعرض و غارت اموال غیر‌نظامیان هشدار داده است.
تهدید اصلی برای سوریه جدید
بسیاری از رسانه‌‌‌ها و محافل سیاسی غربی اکنون آشکارا تصور می‌کنند گروه تحریر الشام بر سوریه حکومت خواهد کرد. بااین‌‌‌حال به نظر می‌رسد اداره کشور به همین سادگی نباشد. گروهی که تا چند هفته پیش اداره دو‌سوم یک استان در حاشیه سوریه را برعهده داشت، امروز برای اداره کل کشور با چالش کاملا متفاوتی مواجه خواهد شد. در سال‌های اخیر، گروه تحریرالشام دائما برای بازسازی وجهه خود و حذف آن از فهرست گروه‌‌‌های تروریستی بین‌المللی تلاش کرده است. از جمله رهبر این گروه، ابومحمد الجولانی، تلاش کرده است چهره یک فرد جدی اما معتدل را از خود به نمایش گذارد.
همزمان با پیشروی نیروهای این گروه به سمت دمشق، اعضای آن انضباط و نظم و ترتیب خاصی از خود به نمایش گذاشتند. گزارش‌‌‌های مربوط به اعدام‌‌‌های صحرایی و اقدامات فراقانونی بسیار محدود بوده است و باید گفت حداقل طی مدت اخیر این گروه دست به خونریزی و اعمال انتقام‌‌‌جویانه از دشمنان سابق خود نزده است. بااین‌‌‌حال سابقه این گروه به‌‌‌ویژه در دورانی که کنترل ادلب را بر عهده داشت، برای ایجاد یک دولت ملی که تنوع مذهبی، قومی و سیاسی سوریه را شامل شود، چندان درخشان نبوده است.
این گروه در دوران تسلط بر ادلب، به‌رغم ایجاد نظم و امنیت، هیچ تعهد واقعی به تکثرگرایی سیاسی نشان نداده است و تنها چند ماه پیش، دستگاه امنیتی تحریرالشام اعتراضات معترضان را در ادلب که خواستار آزادی زندانیان دربند این گروه و پایان خشونت و سرکوب تحت امر جولانی بودند به‌‌‌شدت سرکوب کرد. البته باید گفت تحریرالشام، تنها گروه مسلح موجود در سوریه نیست.
در مواردی که سایر گروه‌‌‌های مخالف سوری بخش‌‌‌های دیگر کشور را تصرف کردند - از جمله در جنوب سوریه، حومه اطراف دمشق، و در بخش‌‌‌هایی از شمال سوریه که به کنترل گروه‌‌‌های تحت حمایت ترکیه درآمده بود - نتیجه معمولا حکومت خودسرانه شبهنظامیان و درگیری‌‌‌های داخلی و برادرکشی بود. تلاش‌‌‌ها برای تحکیم جناح‌‌‌های محلی و ایجاد نهادهای مشوق وحدت و وفاق همواره با شکست مواجه شد. تنها گروه تحریرالشام بود که در ادلب آن هم بعد از صرف زمان زیادی، تلاش بی‌‌‌وقفه و اجبار و تهدید به توفیق دست‌‌‌یافت.
امروز نگاه بسیاری به ترکیه دوخته شده است تا از نفوذ خود بر گروه تحریرالشام و دیگر گروه‌‌‌های مخالف مسلح استفاده کند تا کشور به شکل مسالمت‌‌‌آمیزی در مسیر گذار سیاسی حرکت کند. بااین‌‌‌حال نمونه‌‌‌های زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد ترکیه بر همه فعالیت‌‌‌های این گروه کنترل ندارد. از طرف دیگر آنکارا هیچ‌گونه فشار و اجباری برای ممانعت از ارتکاب اقدامات خشونت‌‌‌طلبانه یا موارد سوءاستفاده وارد نکرده است.
ترکیه عملا دست این گروه‌‌‌ها را برای تضعیف نیروهای دموکراتیک سوریه به رهبری کردها باز گذاشت که آنکارا آن را شاخه حزب کارگران کردستان، یک گروه شبه‌‌‌نظامی غیرقانونی می‌‌‌داند. حتی پس از سقوط اسد، گروه‌‌‌های تحت حمایت ترکیه به حملات خود به نیروهای دموکراتیک سوریه در شمال سوریه ادامه داده‌‌‌اند و شواهد موجود از جمله اقدامات گذشته گروه تحریرالشام به ما می‌‌‌گوید، باید در مورد درستی و صحت شعارهای میانه‌‌‌روانه این گروه تردید کرد.
اما مخاطره اصلی برای سوریه، افراط‌‌‌گرایی نیست، بلکه هرج‌‌‌ومرجی است که پیروزی مخالفان ممکن است ایجاد کند. این خطر واقعی وجود دارد که اوضاع در سوریه پس از اسد از کنترل خارج شود و این کشور نه‌‌‌تنها به عرصه درگیری آشکار بین گروه‌‌‌های مسلح بدل شود، بلکه شاهد موج اقدامات بی‌‌‌شمار انتقام‌‌‌جویانه و تسویه‌‌‌حساب‌‌‌های خونین باشد.
فروپاشی محتمل
هر شکلی از حکومت که جایگزین اسد شود، این دولت جدید با شرایط مساعدی برای ایجاد ثبات و بهبود وضعیت کشور مواجه نخواهد شد. به نظر می‌رسد بحران اجتماعی - اقتصادی در حال حاضر در سوریه عمیق‌‌‌تر شود. طبق گزارش سازمان ملل، ۱۶.۷ میلیون سوری در سال ۲۰۲۴ به کمک‌‌‌های بشردوستانه نیاز داشتند که بیش از ۷۰درصد جمعیت این کشور و بالاترین رقم از زمان آغاز جنگ سوریه است. گفته می‌شود حدود ۱۲.۹ میلیون سوری از امنیت غذایی برخوردار نیستند. خدمات دولتی پیش از سرنگونی اسد عملا ازهم‌‌‌گسیخته بود. به‌‌‌ویژه در مناطق تحت کنترل دولت اسد، کمبود برق زندگی روزمره و ارائه خدمات عمومی مانند آموزش و آب را مختل کرده است.
گروه تحریر الشام منابع محدودی در اختیار دارد. این گروه عمدتا به لطف کمک‌‌‌های بشردوستانه مورد حمایت بین‌المللی که از طریق ترکیه ارسال می‌‌‌شد، توانست ثبات اجتماعی را در ادلب حفظ کند. این گروه همچنان به‌‌‌عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود و اکنون قدرت را در کشوری که تحت شدیدترین تحریم‌‌‌ها بود، به دست گرفته است و البته مشخص نیست فعالیت نهادهای دولتی و اقتصاد سوریه تحت تحریم به چه صورت خواهد بود. امروز نمی‌توان از متحدان دیرینه اسد انتظار داشت که سوریه را سرپا نگه دارند. در حال حاضر، ایران ظاهرا ارسال محموله‌‌‌های نفتی را که برای تولید برق حیاتی بودند، متوقف کرده است. آژانس‌‌‌های بشردوستانه از کمبود کالاهای ضروری و افزایش چشمگیر قیمت مواد غذایی در شهرهای بزرگ سراسر کشور خبر داده‌‌‌اند.برخی ناظران معتقدند سقوط دولت اسد می‌تواند راه را برای بازگشت آوارگان سوری هموار کند. اما نتیجه ممکن است برعکس باشد؛ یعنی بروز موج جدید مهاجرانی که خواهان خروج از سوریه باشند. این ادعا که پناهندگانی که پس از شروع جنگ داخلی در سال ۲۰۱۱ سوریه را ترک کردند، همگی از آزار و اذیت دولت اسد فرار می‌‌‌کردند، همیشه ساده‌‌‌انگارانه بود. درست است که بسیاری از آنها مشمول این دسته‌‌‌بندی بودند، اما بسیاری دیگر می‌‌‌خواستند از ناامنی و خشونت عمومی، خدمت اجباری در ارتش سوریه یا فروپاشی اقتصادی - اجتماعی فرار کنند. برای بازگشت پناهندگان به شیوه‌‌‌ای معنادار و پایدار، سوریه باید مکانی باشد که مردم بتوانند در آن زندگی کنند - محلی امن، با خدمات عمومی و مشاغل قابل‌‌‌اعتماد باشد. حتی آوارگان سوری که از سقوط اسد بی‌‌‌نهایت مسرور هستند، در صورت برهم‌‌‌خوردن نظم و قانون، یا ناتوان ماندن از حمایت از خانواده خود، نخواهند توانست به خانه خود بازگردند.
محرومیت اقتصادی می‌تواند مشوق بروز یک رقابت خشونت‌‌‌آمیز بین گروه‌‌‌های مسلح سوریه بر سر قلمرو و منابع درآمد باشد. پس از بیش از یک دهه جنگ، این گروه‌‌‌ها منافع و نیازهای مستقل خود را گسترش داده‌‌‌اند و بازارهای سیاه اقتصاد جنگی سوریه اکنون که اسد سرنگون شده، نابود نخواهد شد. برای مثال، بازیگران مرتبط با اسد - از جمله گروه‌‌‌هایی که زمانی مخالف او بودند - صدها میلیون دلار از محل قاچاق آمفتامین‌‌‌های غیرقانونی منتفع شده‌‌‌اند. کنترل این تجارت در حال حاضر ممکن است به بروز خشونت بین جناح‌‌‌های رقیب دامن بزند. مهاجرت جدید از سوریه و ازسرگیری درگیری‌‌‌های داخلی اثرات بی‌‌‌ثبات‌‌‌کننده‌‌‌ای بر همسایگان سوریه خواهد داشت، حتی اگر همسایگان، خود نقش بی‌‌‌ثبات‌‌‌کننده‌‌‌ای در داخل سوریه داشته باشند. ترکیه خط محکومیت «تروریست‌‌‌های جدایی‌‌‌طلب» SDF در سوریه را حفظ کرده و حملات مستمر به نیروهای تحت رهبری کردها را توسط نیروهای نیابتی محلی خود تشویق کرده است. اسرائیل تاسیسات نظامی سوریه را در سراسر این کشور بمباران و منهدم کرده و مناطق بیشتری را در امتداد بلندی‌‌‌های جولان تصرف کرده است. برخی از کشورهای منطقه، از جمله مصر، اردن و امارات متحده عربی، احتمالا از چشم‌‌‌انداز قدرت‌‌‌گرفتن یک گروه سلفی ستیزه‌‌‌جو در دمشق نگران هستند. اکنون این خطر واقعی وجود دارد که کشورهای منطقه بتوانند جناح‌‌‌های محلی را برای تامین و حفظ نفوذ آنها در سوریه، به طور بالقوه از طریق تصرف حائل‌‌‌های سرزمینی در امتداد مرزهای سوریه، استخدام کنند و دور از ذهن به نظر می‌رسد که همه این شرایط، برای یک انتقال سیاسی موفق مساعد باشد.
جلوگیری از یک فاجعه
اکنون همه طرف‌‌‌ها باید اطمینان یابند که تاریک‌‌‌ترین پیش‌بینی‌‌‌ها درباره سقوط اسد محقق نمی‌شود و آنچه جایگزین اسد می‌شود فقط هرج‌‌‌ومرج و خشونت نیست. خود سوری‌‌‌ها بدون شک نقش اصلی را در تصمیم‌گیری برای آینده کشور خواهند داشت. بااین‌‌‌حال، کشورهای خارجی نیز می‌توانند با تشویق گروه تحریر الشام و دیگر گروه‌‌‌های سوری، به یک انتقال سیاسی مسالمت‌‌‌آمیز و فراگیر کمک کنند. به‌‌‌موازات آن، کشورهای کمک‌‌‌کننده باید برنامه گسترده‌‌‌ای از کمک‌‌‌های بشردوستانه و اقتصادی برای سوریه، از جمله کمک به سوری‌‌‌های آسیب‌‌‌پذیر و حمایت از خدمات ضروری در سراسر کشور داشته باشند. آنها باید به سرعت از معافیت‌‌‌های لازم از تحریم‌‌‌های اعمال شده بر دولت قبلی اسد، از جمله معافیت‌‌‌ها یا مجوزهای خنثی‌‌‌کننده تحریم‌‌‌ها علیه موسسات دولتی مانند بانک مرکزی سوریه و کل بخش‌‌‌های اقتصادی، حمایت کنند. کشورهای خارجی باید به‌‌‌شدت از بروز هرگونه درگیری جناحی جدید جلوگیری کنند و در برابر وسوسه پیشبرد منافع خود با حمایت از یک گروه بر گروه دیگر مقاومت کنند.
اگرچه ممکن است برخی کشورها در مورد گروه تحریرالشام شک و تردید داشته باشند، اما آنها همچنان باید خواهان موفقیت روند گذار سیاسی در سوریه باشند و مطلقا نباید با دخالت در مسیر موجب شکست آن شوند. تجزیه سوریه برای مردم سوریه و منطقه بسیار نامطلوب خواهد بود. اگر سوریه در هرج‌‌‌ومرج فرو رود، این فقط به منزله بروز یک فاجعه انسانی نخواهد بود بلکه به آن معنی است که حکومت دیکتاتوری اسد باید ادامه می‌‌‌یافت.
