ضرورت رفع تنگناهای قانونی و مالی در بافت‌های فرسوده
محمدعلی منصوری*
استراتژی‌ها و راهبردها، اهداف و منابع تأمین اعتبار اجرایی از مهم‌ترین بخش‌های هر طرح محسوب می‌شود. ارزیابیهای رسمی و غیررسمی و نتایج عینی طرح‌هایی که در بافت‌های فرسوده مشهد به مرحله اجرا رسیدهاند حاکی از این است که بخش زیادی از آن‌ها به صورت کامل به بهرهبرداری نرسیده یا در رسیدن به اهداف موفق نبودهاند. از مهم‌ترین دلایل عقیم ماندن یا انحراف این طرح‌ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱) اهداف تعیینشده با شرایط بومی، فرهنگی و ساختار شهر یا منطقه محل اجرا تطابق نداشته است.
استراتژی‌ها و راهبردها، اهداف و منابع تأمین اعتبار اجرایی از مهم‌ترین بخش‌های هر طرح محسوب می‌شود. ارزیابیهای رسمی و غیررسمی و نتایج عینی طرح‌هایی که در بافت‌های فرسوده مشهد به مرحله اجرا رسیدهاند حاکی از این است که بخش زیادی از آن‌ها به صورت کامل به بهرهبرداری نرسیده یا در رسیدن به اهداف موفق نبودهاند. از مهم‌ترین دلایل عقیم ماندن یا انحراف این طرح‌ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱) اهداف تعیینشده با شرایط بومی، فرهنگی و ساختار شهر یا منطقه محل اجرا تطابق نداشته است.
محمدعلی منصوری*
استراتژی‌ها و راهبردها، اهداف و منابع تأمین اعتبار اجرایی از مهم‌ترین بخش‌های هر طرح محسوب می‌شود. ارزیابیهای رسمی و غیررسمی و نتایج عینی طرح‌هایی که در بافت‌های فرسوده مشهد به مرحله اجرا رسیدهاند حاکی از این است که بخش زیادی از آن‌ها به صورت کامل به بهرهبرداری نرسیده یا در رسیدن به اهداف موفق نبودهاند. از مهم‌ترین دلایل عقیم ماندن یا انحراف این طرح‌ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1) اهداف تعیینشده با شرایط بومی، فرهنگی و ساختار شهر یا منطقه محل اجرا تطابق نداشته است.
۲) در برنامهریزیهای طرح، منابع پایدار مناسب برای اجرا و بهرهبرداری طرح پیش‌بینی نشده است. معمولا بسیاری از این طرح‌ها تاکنون با تکیه بر اعتبارات و تسهیلات دولتی برنامهریزی شده لذا با توجه به نوسانات زیادی که در نظام بودجه ملی دهههای گذشته شاهد بودیم، موجبات شکست طرح‌ها فراهم شده است.
3) با توجه به اینکه هدفگذاری طرح‌های نوسازی صرفا مبتنی بر اقتصاد بازار و سودآوری بوده، فراز و نشیبهای اقتصادی کشور و عدم تحقق درصد سود پیش‌بینی شده یکی از دلایل تعطیلی یا کند شدن بسیاری از این طرح‌ها بوده است.
۴) تاکنون نبود هماهنگی لازم بین دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی یا مؤثر در این فرآیند، به ویژه شهرداری‌ها با دستگاههای دولتی مرتبط، موجبات اجرا نشدن مناسب اینگونه طرح‌ها را فراهم کرده است یا اینکه بسیاری از دستگاه‌ها به وظایف خودشان دراین زمینه آشنایی کافی نداشته یا اینکه عملا مشارکت نمیکردهاند.
5) امکان ورود به عرصه اجرایی این پروژه‌ها برای نهادها و شرکت‌های خاص باعث محدودیت ورود همه سرمایه‌گذاران و انبوه‌سازان توانمند شده است.
تشریح اجرای طرح‌های بازسازی و نوسازی نیاز به انجام اقدامات چندسطحی و همه‌جانبه دارد:
در وهله اول در سطح ملی و کشوری باید دولت با تغییر در سیاستهای گذشته اقدام به تسهیلگری و رفع تنگناهای قانونی، مالی و تسهیلاتی کرده و با تدوین و ابلاغ قوانین و دستورالعملهای کارآمد زمینه جذب سرمایه‌گذاران، ساکنان و بخش خصوصی را فراهم آورد. در کنار این اقدامات تدوین و اعمال سازوکارهای کارآمد نظارتی و پیگیری تحقق این طرح‌ها سلامت این عرصه را تضمین کند.
علاوه بر آن تصویب و تثبیت ردیف ویژه و تخصصی اعتباری در برنامههای کشور از مهم‌ترین الزامات این بخش است.
در وهله دوم سطح استانی باید با کوتاه‌سازی و شفاف کردن فرآیندهای اداری طرح‌هایی را تهیه یا تائید کند که روشها، اهداف و منابع مالی مشخص، قابل تحقق و مبتنی بر شرایط فرهنگی، اجتماعی، کالبدی و کارکردی شهر یا محله خاص باشد. از سوی دیگر تدوین و معرفی فرصتهای سرمایه‌گذاری در قالب این طرح‌ها در سطح شهرها ابزاری بسیار کارآمد و پویا خواهد بود.
ایجاد هماهنگی و الزام دستگاههای دخیل در اجرای طرح‌ها برای همکاری و تسهیلگری از مقوله‌های بسیار مهم این عرصه است که باید مورد توجه متولیان استانی قرار گیرد. علاوه بر این پیش‌بینی سهم مناسبی از منابع مالی استان جهت این بخش ضروری است. متأسفانه از طرف مدیران برنامه و بودجه استان چند سال گذشته حتی یک ریال اعتبار برای پروژههای توانمندسازی مصوب ستاد بازآفرینی استان تخصیص نیافته است.
در وهله سوم در سطح شهرستانی و محلی، دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی همچون شهرداری‌ها باید با توجه به وظایف ذاتی خود به فراهم آوردن بستر اجرایی برنامه‌ها و سیاستهای بازآفرینی اقدام کنند.
همچنین برای حفظ جمعیت موجود در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری باید در زمان انتخاب راهبرد مداخله، دقت عمل بیشتری اعمال کرد. معمولا طرح‌هایی که با هدف و راهبرد بهسازی، احیاء و ارتقاء پهنههای هدف تهیه میشوند، در حفظ جمعیت اصلی بافت موفق هستند اما در مقابل، طرح‌هایی که با محوریت تخریب و نوسازی تهیه و اجرایی شوند، غالبا توفیق زیادی در این زمینه عاید مسئولان نمیکنند.
توجه به نقش ساکنان در فرآیند تهیه و اجرای طرح‌های ساماندهی و بازآفرینی قطعا به ایجاد حس تعلق خاطر ساکنان و ماندگاری بیشتر آن‌ها کمک خواهد کرد به ویژه در طراحی جدید بافت باید به تثبیت عناصر عمومی که در بردارنده هویت و همگرایی اجتماعی و فرهنگی ساکنان است، توجه ویژهای شود. توانمندسازی اقتصادی ساکنان که منجر به اجرای طرح‌های ساماندهی خرد توسط خود آن‌ها شود، روش بسیار نتیجهبخشی در این رابطه است.
بهترین روش برای تأمین منابع مالی پروژه‌ها به ترتیب اولویت و اهمیت عبارتند از:
1-ایجاد و در اختیار قرار گرفتن صندوق‌های سرمایه‌گذاری ویژه محلات و تجمیع سرمایه‌های دولتی، عمومی و خصوصی
۲-جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی
3-پرداخت تسهیلات بانکی کمبهره
۴-هدایت سرمایه‌های سمن‌ها
5-تسهیلات بانک جهانی 6-فروش اوراق قرضه
و مهم‌ترین روش پایدار در تأمین منابع مالی اجرای طراحی بهسازی و بازآفرینی، تجمیع و هدایت سرمایه‌های هر چند اندک ساکنان است که بعد از اجرای طرح‌های توانمندسازی اقتصادی و فرهنگی آن‌ها امکان‌پذیر خواهد بود.
ارزیابی ساخت‌وسازهای انجام شده در طرح‌های نوسازی باید با معیارها و شاخص‌های متعددی از جمله رعایت مباحث فرهنگی و اجتماعی محل در طراحی و اجرای آن‌ها و تطابق هزینه ساخت با شرایط اقتصادی ساکنان و ... انجام گیرد. در مجموع ساخت‌وسازها در بعد فنی و رعایت مقررات ملی ساختمان قابل قبول هستند اما از نظر شاخص‌های تطابق با ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و هویتی شهر ضعیف هستند و درصد زیادی از آن‌ها بدون توجه به اصول فرهنگی و اجتماعی و گاه اقلیمی شهرها طراحی و اجرا میشوند.
با توجه به ویژگی‌های منحصر به فردی که هر یک از محلات فرسوده و حتی سکونتگاههای غیررسمی شهر مشهد دارند که آن‌ها را از سایر محلات متمایز میکند، امکان تدوین و تعمیم یک مدل یا الگوی خاص بهسازی و بازسازی برای همه آن‌ها مقدور و عقلانی نیست. باید با شناخت کامل از ویژگی‌های کالبدی، کارکردی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر محله برنامه خاص تهیه، تدوین و اجرا کرد. شرایط برخورداری از عناصر باارزش تاریخی، فرهنگی، بصری نیز تا حد زیادی تعیینکننده نوع مداخله و راهبرد خواهد بود.
*رئیس اداره عمران و بهسازی اداره کل
راه و شهرسازی خراسان رضوی
استراتژی‌ها و راهبردها، اهداف و منابع تأمین اعتبار اجرایی از مهم‌ترین بخش‌های هر طرح محسوب می‌شود. ارزیابیهای رسمی و غیررسمی و نتایج عینی طرح‌هایی که در بافت‌های فرسوده مشهد به مرحله اجرا رسیدهاند حاکی از این است که بخش زیادی از آن‌ها به صورت کامل به بهرهبرداری نرسیده یا در رسیدن به اهداف موفق نبودهاند. از مهم‌ترین دلایل عقیم ماندن یا انحراف این طرح‌ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1) اهداف تعیینشده با شرایط بومی، فرهنگی و ساختار شهر یا منطقه محل اجرا تطابق نداشته است.
۲) در برنامهریزیهای طرح، منابع پایدار مناسب برای اجرا و بهرهبرداری طرح پیش‌بینی نشده است. معمولا بسیاری از این طرح‌ها تاکنون با تکیه بر اعتبارات و تسهیلات دولتی برنامهریزی شده لذا با توجه به نوسانات زیادی که در نظام بودجه ملی دهههای گذشته شاهد بودیم، موجبات شکست طرح‌ها فراهم شده است.
3) با توجه به اینکه هدفگذاری طرح‌های نوسازی صرفا مبتنی بر اقتصاد بازار و سودآوری بوده، فراز و نشیبهای اقتصادی کشور و عدم تحقق درصد سود پیش‌بینی شده یکی از دلایل تعطیلی یا کند شدن بسیاری از این طرح‌ها بوده است.
۴) تاکنون نبود هماهنگی لازم بین دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی یا مؤثر در این فرآیند، به ویژه شهرداری‌ها با دستگاههای دولتی مرتبط، موجبات اجرا نشدن مناسب اینگونه طرح‌ها را فراهم کرده است یا اینکه بسیاری از دستگاه‌ها به وظایف خودشان دراین زمینه آشنایی کافی نداشته یا اینکه عملا مشارکت نمیکردهاند.
5) امکان ورود به عرصه اجرایی این پروژه‌ها برای نهادها و شرکت‌های خاص باعث محدودیت ورود همه سرمایه‌گذاران و انبوه‌سازان توانمند شده است.
تشریح اجرای طرح‌های بازسازی و نوسازی نیاز به انجام اقدامات چندسطحی و همه‌جانبه دارد:
در وهله اول در سطح ملی و کشوری باید دولت با تغییر در سیاستهای گذشته اقدام به تسهیلگری و رفع تنگناهای قانونی، مالی و تسهیلاتی کرده و با تدوین و ابلاغ قوانین و دستورالعملهای کارآمد زمینه جذب سرمایه‌گذاران، ساکنان و بخش خصوصی را فراهم آورد. در کنار این اقدامات تدوین و اعمال سازوکارهای کارآمد نظارتی و پیگیری تحقق این طرح‌ها سلامت این عرصه را تضمین کند.
علاوه بر آن تصویب و تثبیت ردیف ویژه و تخصصی اعتباری در برنامههای کشور از مهم‌ترین الزامات این بخش است.
در وهله دوم سطح استانی باید با کوتاه‌سازی و شفاف کردن فرآیندهای اداری طرح‌هایی را تهیه یا تائید کند که روشها، اهداف و منابع مالی مشخص، قابل تحقق و مبتنی بر شرایط فرهنگی، اجتماعی، کالبدی و کارکردی شهر یا محله خاص باشد. از سوی دیگر تدوین و معرفی فرصتهای سرمایه‌گذاری در قالب این طرح‌ها در سطح شهرها ابزاری بسیار کارآمد و پویا خواهد بود.
ایجاد هماهنگی و الزام دستگاههای دخیل در اجرای طرح‌ها برای همکاری و تسهیلگری از مقوله‌های بسیار مهم این عرصه است که باید مورد توجه متولیان استانی قرار گیرد. علاوه بر این پیش‌بینی سهم مناسبی از منابع مالی استان جهت این بخش ضروری است. متأسفانه از طرف مدیران برنامه و بودجه استان چند سال گذشته حتی یک ریال اعتبار برای پروژههای توانمندسازی مصوب ستاد بازآفرینی استان تخصیص نیافته است.
در وهله سوم در سطح شهرستانی و محلی، دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی همچون شهرداری‌ها باید با توجه به وظایف ذاتی خود به فراهم آوردن بستر اجرایی برنامه‌ها و سیاستهای بازآفرینی اقدام کنند.
همچنین برای حفظ جمعیت موجود در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری باید در زمان انتخاب راهبرد مداخله، دقت عمل بیشتری اعمال کرد. معمولا طرح‌هایی که با هدف و راهبرد بهسازی، احیاء و ارتقاء پهنههای هدف تهیه میشوند، در حفظ جمعیت اصلی بافت موفق هستند اما در مقابل، طرح‌هایی که با محوریت تخریب و نوسازی تهیه و اجرایی شوند، غالبا توفیق زیادی در این زمینه عاید مسئولان نمیکنند.
توجه به نقش ساکنان در فرآیند تهیه و اجرای طرح‌های ساماندهی و بازآفرینی قطعا به ایجاد حس تعلق خاطر ساکنان و ماندگاری بیشتر آن‌ها کمک خواهد کرد به ویژه در طراحی جدید بافت باید به تثبیت عناصر عمومی که در بردارنده هویت و همگرایی اجتماعی و فرهنگی ساکنان است، توجه ویژهای شود. توانمندسازی اقتصادی ساکنان که منجر به اجرای طرح‌های ساماندهی خرد توسط خود آن‌ها شود، روش بسیار نتیجهبخشی در این رابطه است.
بهترین روش برای تأمین منابع مالی پروژه‌ها به ترتیب اولویت و اهمیت عبارتند از:
1-ایجاد و در اختیار قرار گرفتن صندوق‌های سرمایه‌گذاری ویژه محلات و تجمیع سرمایه‌های دولتی، عمومی و خصوصی
۲-جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی
3-پرداخت تسهیلات بانکی کمبهره
۴-هدایت سرمایه‌های سمن‌ها
5-تسهیلات بانک جهانی 6-فروش اوراق قرضه
و مهم‌ترین روش پایدار در تأمین منابع مالی اجرای طراحی بهسازی و بازآفرینی، تجمیع و هدایت سرمایه‌های هر چند اندک ساکنان است که بعد از اجرای طرح‌های توانمندسازی اقتصادی و فرهنگی آن‌ها امکان‌پذیر خواهد بود.
ارزیابی ساخت‌وسازهای انجام شده در طرح‌های نوسازی باید با معیارها و شاخص‌های متعددی از جمله رعایت مباحث فرهنگی و اجتماعی محل در طراحی و اجرای آن‌ها و تطابق هزینه ساخت با شرایط اقتصادی ساکنان و ... انجام گیرد. در مجموع ساخت‌وسازها در بعد فنی و رعایت مقررات ملی ساختمان قابل قبول هستند اما از نظر شاخص‌های تطابق با ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و هویتی شهر ضعیف هستند و درصد زیادی از آن‌ها بدون توجه به اصول فرهنگی و اجتماعی و گاه اقلیمی شهرها طراحی و اجرا میشوند.
با توجه به ویژگی‌های منحصر به فردی که هر یک از محلات فرسوده و حتی سکونتگاههای غیررسمی شهر مشهد دارند که آن‌ها را از سایر محلات متمایز میکند، امکان تدوین و تعمیم یک مدل یا الگوی خاص بهسازی و بازسازی برای همه آن‌ها مقدور و عقلانی نیست. باید با شناخت کامل از ویژگی‌های کالبدی، کارکردی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر محله برنامه خاص تهیه، تدوین و اجرا کرد. شرایط برخورداری از عناصر باارزش تاریخی، فرهنگی، بصری نیز تا حد زیادی تعیینکننده نوع مداخله و راهبرد خواهد بود.
*رئیس اداره عمران و بهسازی اداره کل
راه و شهرسازی خراسان رضوی
ارسال نظر