معماری و توسعه پایدار
سیدمهدی درهمی* فرارسیدن زادروز علامه فرزانه شیخ بهایی، معمار و شهرساز بی‌بدیل ایران و جهان اسلام و روز معمار هر ایرانی آگاه را سرشار از غرور ملی و حس قدرشناسی نسبت به معمار و معماری می‌سازد .
همان معماری که زمانی پیام فرهنگ و تمدن متعالی ایرانی اسلامی را با افتخار به سرتاسرجهان ابلاغ می‌کرد.اما همزمان این سوالات نیز به ذهن متبادر می‌شود که آنچه امروز در کشورمان به‌عنوان معماری اتفاق می‌افتد چقدر همانند خدمات ارزنده مرحوم شیخ بهایی است؟ چقدر با نیازها، الزامات و محدودیت‌های امروز جامعه منطبق است؟ چقدر در راستای اهداف و برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت مصوب در کشور عزیزمان است؟ بالاخره چقدر برای سال اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی مناسب است؟
معماری را نباید یک شاخه از مهندسی دانست، چراکه معماری به‌واقع اصل مهندسی است یا بهتراست بگوییم معماری تألیف مهندسی است و معمار مولف است. پس مجموعه دانش و مهندسی در گرایش‌ها و تخصص‌های مختلف ذیل تفکر و ایده معماری باهم الفت یافته و یک اثر و یک خدمت خلق می‌شود و بارزترین نقش را در نیل یک بنا و اثر به اهداف متعالی آن، معماری برعهده دارد. با این نگاه معماری هم عزیز است و هم خطیر، هم اهمیت دارد و هم مسئولیت. نه می‌توان جایگاه رفیع معماری را در رشد و توسعه اجتماع و فرهنگ نادیده گرفت و نه می‌شود ناکامی‌ها و ناهنجاری‌های موجود در بنا و فضای شهری در کشورمان را از حوزه مسئولیت معماری خارج دانست.
تبلور معماری در ساختمان‌ها و در شهر هم به‌صورت فرم و شکل و هم به لحاظ محتوی و عملکرد بر زندگی بشر ساکن در شهر اثر می‌گذارد. از همگونی و هماهنگی در سیما و منظر شهری گرفته تا تناسبات حجمی و خط آسمان، از قرارگیری مناسب ساختمان به لحاظ عرض و ارتفاع برای استفاده بهینه از نور خورشید و حداقل سایه‌‌اندازی بر روی سایر بناها گرفته تا تعیین مناسب‌ترین زاویه برای ساختمان باتوجه به زاویه وزش باد غالب، از نما تا فضا و از شار تا شهر، همه و همه اثرسرپنجه معمار است که هنر و دانش و مهارت خود را برای خدمتی خداپسندانه در اختیار جامعه قرار می‌دهد و خلاقیت را برای رضای خالق و خلق به کار می‌بندد.
اما تاثیرات معماری بر مدیریت شهری و اقتصاد جامعه نیز هم بسیار بارز و آشکار است و هم متاسفانه مورد غفلت و کم‌توجهی؛ به‌گونه‌ای که عملا نحوه ساختمان‌سازی در شهرهای ما خود به عامل اصلی اتلاف منابع ملی، هدر رفت بی‌سابقه انرژی، تشدید معضل ترافیک در نقاط حساس شهر، افزایش آلودگی هوا، تخریب محیط زیست و در نهایت زیان اقتصادی برای جامعه تبدیل شده است.
پس چه بایدکرد و چه تکلیفی متوجه فعالان عرصه عمران و آبادانی میهن عزیزمان است؟ اگر نسازیم، جامعه از مواهب توسعه، رشد و رونق بی‌بهره می‌ماند، تولید ثروت و اشتغال در جامعه متوقف می‌شود و در مسابقه پیشرفت از سایر جوامع عقب می‌مانیم و اگر بسازیم مشکلاتی نظیر آنچه در بالا بدان اشاره شد از قبیل تشدید اتلاف‌ها، بحران‌ها و زیان‌ها برای جوامع شهری‌مان به بار می‌آید همانگونه که به بار آمده است. پس چه بایدکرد؟ در این جا به اجمال به تعبیر«توسعه پایدار» اشاره می‌‌کنیم تا شاید پاسخ سوال فوق تا حدودی روشن شود.
وقتی می‌گوییم ما توسعه پایدار می‌خواهیم به این معناست که ما توسعه داریم ولی احساس می‌کنیم که پایدار و ماندگار نیست، یعنی مشخصا به این روش قابل استمرار نیست، چون مشکلات ناشی از توسعه به روش فعلی گریبان نسل حاضر را خواهد گرفت و نسل بعد را از پا درخواهدآورد. مشکلاتی از قبیل حمل‌ونقل و ترافیک، آلودگی هوا و محیط زیست، تخریب طبیعت، تشدید فشارهای روانی، بی‌هویتی و عقب‌گرد فرهنگی، عمیق‌تر شدن شکاف طبقاتی و... .
بی‌تردید دستاوردهای نامیمون همین توسعه ناپایدار است که در دهه‌های اخیر در مسیرآن قدم برداشته‌ایم و با خوش‌باوری ساده‌لوحانه‌ای آن را به‌عنوان مظاهر پیشرفت جامعه پذیرفته‌ایم، پس ما توسعه داریم ولی از نتایج آن راضی نیستیم. فقط برای نمونه بد نیست بدانید که کشور ما متاسفانه به‌لحاظ مصرف و در واقع اتلاف انرژی در ساختمان‌ها (اصطلاحا مصرف خانگی) دارای رکورد جهانی است و پرمصرف‌ترین کشور جهان به‌لحاظ سرانه محسوب می‌شود و این نتیجه تأسف‌بار که ناشی از سهل‌انگاری عمومی دست‌اندرکاران صنعت ساخت‌وساز است، زیان‌های اقتصادی غیرقابل جبرانی را به کشور وارد نموده و خواهدکرد. پس باید با یک تغییر رویکرد متعهدانه استانداردهای توسعه پایدار در زمینه‌های اقتصاد، انرژی، محیط زیست و عدالت اجتماعی را به‌عنوان پیش‌شرط توسعه بپذیریم و به آن در عمران و آبادانی و ساختمان‌سازی و شهرسازی عمل کنیم تا انشاءا... نتیجه تلاش امروز ما به‌عنوان خدمتی آشکار به نسل حاضر و نسل‌های آتی در راستای ارتقای اقتصاد و فرهنگ جامعه قلمداد شود و این با اعتماد به نفس و ارج نهادن به گذشته درخشان تمدن میهن‌مان و با پرهیز از تقلید کورکورانه از غرب قابل تحقق است. پس دراین مسیر گام می‌نهیم با عزم ملی و مدیریت جهادی.
*عضو هیات علمی دانشگاه و مدیرعامل منطقه تجاری گردشگری سپاد- مشهدمقدس