طرح تفصیلی شهر تهران در هاله‌ای از ابهام!

دکتر پارسا ارباب
عضو هیات علمی دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران
parsaarbab@ut.ac.ir

مطابق بند سوم از ماده اول قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی مصوب سال ۱۳۵۳، طرح تفصیلی عبارت است از «طرحی که براساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهر، نحوه استفاده از زمین‌های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و اولویت‌های مربوط به مناطق بهسازی و نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می‌شود و نقشه‌ها و مشخصات مربوط به مالکیت براساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می‌شود.» پیرو تصویب طرح راهبردی- ساختاری یا جامع تهران در آذرماه ۱۳۸۶ توسط شورای‌عالی شهرسازی و معماری، کلیات طرح تفصیلی شهر تهران ابتدا در آذرماه ۱۳۸۷ و متعاقبا تحت عنوان طرح تفصیلی جدید شهر تهران به همراه ضوابط و مقررات، در اسفندماه ۱۳۹۰ به تصویب کمیسیون ماده پنج شهرداری تهران رسید و در فروردین ماه ۱۳۹۱ ابلاغ شد. اکنون در مقطع سال ۱۳۹۶ قرار داریم و با وجود سپری شدن یک دهه از تصویب طرح جامع و به‌رغم گذشت ۵ سال از تصویب و ابلاغ طرح تفصیلی تهران، کارآیی و کارآمدی این سند با توجه به واقعیات و وضعیت کنونی شهر، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. واقعیت این است که تهران در تقدمی فاصله دار، راه خود را رفته و مدیریت شهری به‌دلیل عدم امکان یا توانایی، خواسته یا ناخواسته، این مسیر را با تاخیر دنبال نموده است. در واکاوی علل محتوم بودن این سرنوشت برای طرح تفصیلی شهر تهران، چند محور به شرح ذیل قابل‌توجه است:

۱- فاصله زمانی تهیه و تصویب طرح تفصیلی شهر تهران نسبت به طرح راهبردی- ساختاری یا جامع؛

۲- عدم پیروی و همسویی روشن طرح تفصیلی شهر تهران نسبت به سند بالادست طرح جامع؛

مصوبات متعددی تحت عنوان «مغایرت‌های اساسی طرح تفصیلی با طرح جامع شهر تهران» یا «عدم انطباق طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران» طی سال‌های ۹۳-۱۳۹۲ توسط شورای‌عالی شهرسازی و معماری، گویای مواردی از اختلاف، عدم پیروی و در واقع عدم هم سویی این دو سند است؛

۳- نواقص و کاستی‌های شکلی و محتوایی طرح تفصیلی شهر تهران؛

فارغ از ابعاد محتوایی که نیازمند مجال وافر و انجام یک ارزیابی جدی و تخصصی است، طرح تفصیلی شهر تهران دچار خلأهای جدی و نواقصی است که شکل‌گیری بخش عمده‌ای از رویه‌های غلط و غیراصولی یا محصولی را که امروز تحت عنوان واقعیات تهران مشاهده می‌شود، منتج از آنها است. برای نمونه، هنوز هم در ذیل «ضوابط و مقررات استفاده از اراضی و ساخت‌وساز در پهنه‌های شهر تهران»، تعیین تکلیف پهنه‌های بازار شامل گستره‌ها و راسته‌های تجاری، خدماتی و فرهنگی (S۱۱۱ و S۱۱۲)، گستره‌ها و مراکز تجاری، اداری و خدمات با غلبه فرهنگی (S۲۲۱ و S۲۲۲)، مختلط ویژه با غلبه سیاحت و زیارت و مختلط ویژه تاریخی- فرهنگی (M۲۲۱ و M۲۲۲) و نیز حفاظت ویژه (G۳۲۳) به طرح‌های ویژه‌ای که باید در آینده تهیه و سپس به تصویب کمیسیون ماده پنج شهرداری و در مواردی همزمان شورای‌عالی شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی برسند، موکول شده است. این در حالی است که بسیاری از طرح‌های مرتبط با پهنه‌های مذکور همچنان مسکوت بوده یا در دست تهیه قرار دارند. بلندمرتبه سازی، یکی دیگر از مسائل و چالش‌های اساسی و مبتلا به در وضعیت کنونی تهران است که از نظر تعیین موقعیت، مکان‌یابی و همچنین ضوابط طراحی و ساخت، در تمامی موارد در سند طرح تفصیلی شهر تهران با به‌کارگیری افعالی چون «تدقیق خواهد شد» و «متعاقبا تهیه، تصویب و ابلاغ خواهد شد» مورد مخاطب قرار گرفته و این چنین، به فردایی که مشخص نیست کی موعد آن فرا می‌رسد، ارجاع داده شده است.

۴- عدم پایبندی کامل به طرح تفصیلی شهر تهران با وجود تمامی نواقص و مسائل؛

طرح تفصیلی شهر تهران به‌رغم تمامی کاستی‌ها، به‌عنوان یک طرح مصوب، لازم‌الاجرا بوده ولیکن در نبود مکانیزم‌های روشن، شفاف و مشخص نظارتی، به راحتی حتی از کانال همان کمیسیونی که خود تصویب‌کننده آن بوده است، زیر پا گذاشته می‌شود؛

۵- عدم وجود فرآیندهای روشن و کارآمد برای بازبینی و پایش مداوم طرح تفصیلی شهر تهران؛

برنامه‌ریزی روشن و مشخصی درخصوص فرآیندهای بازبینی و پایش مداوم طرح جامع تهران و سند ذیل خود یعنی طرح تفصیلی، وجود ندارد. اقدامات مقطعی نیز که در این خصوص صورت می‌پذیرد، فاقد محتوای کیفی لازم از نظر حصول به نتایج کارآمد است. توجه به رئوس شرح خدمات مربوط به بازبینی در حال انجام طرح تفصیلی شهر تهران در معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران، که البته رویکردی ارزشمند است، خود گویای ابعاد این مساله است. این بازنگری، بدون وجود چشم‌انداز نسبتا روشن از منظر زمانی و نیز تحقق نتایج، تحت عنوان «بازبینی، راهبری و پایش طرح تفصیلی شهر تهران» شامل محورهایی به شرح ذیل در دست انجام است:

- پیشبرد فرآیند بازبینی و تدقیق نقشه‌های طرح تفصیلی شامل اصلاح و تدقیق پهنه‌بندی و کاربری‌ها؛

- اصلاح و به‌روزرسانی شبکه معابر شهر تهران شامل انعکاس طرح‌های اجرایی معابر بر روی نقشه‌ها.

- ایجاد لایه‌های جدید و تدقیق لایه‌های نقشه‌های طرح تفصیلی شامل میادین، مجتمع‌های ایستگاهی، تثبیت خدمات و...

- انعکاس مصوبات قانونی در نقشه‌های طرح تفصیلی شامل مصوبات کمیسیون ماده پنج، کمیسیون رسیدگی به طرح‌های اجرایی کمیته تخصصی معابر و سایر مصوبات.

- پاسخگویی به کلیه استعلامات اداره کل شهرسازی و طرح‌های شهری در ارتباط با طرح‌های توسعه شهری جدید مشتمل بر نقشه‌ها و ضوابط و مقررات و نحوه ساخت‌وساز.

- پیشبرد فرآیند تصویب، اصلاح و نهایی سازی ضوابط و مقررات بلندمرتبه سازی.

- تکمیل و تدقیق ضوابط و مقررات ویژه طرح تفصیلی شامل شناسایی و انعکاس ساختمان‌های بلندمرتبه و تدوین ضوابط و مقررات میان مرتبه‌سازی، اصلاح نهایی ضوابط و مقررات طرح تفصیلی و تدوین دستورالعمل‌های تکلیفی؛