مدیر شانه چی؛ پالایشگر انحرافات

رضا سلیمان نوری
کارشناس‌ارشد ایران‌شناسی و خراسان‌پژوه

پیوند حوزه و دانشگاه یکی از مسائلی است که طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر آن تاکید فراوان شد اما بودند افرادی که پیش از آن در راستای رسیدن به این هدف گام‌های بزرگی برداشتند. کاظم مدیر شانه‌چی، حدیت‌شناس و مورخ بزرگ تاریخ اسلام یکی از این افراد است که با ترک حوزه تلاش کرد تا چارچوبی صحیح برای دروس اسلامی دانشگاه پایه‌ریزی کند.

　

آموختن گام به گام

کاظم سال ۱۳۰6 خورشیدی در خانه‌ای از خانه‌های مشهد چشم به‌جهان گشود که مرد آن بازرگان و زن خانه از منسوبان روحانیت بود. او سال ۱۳۱۹ پس از گذراندن تحصیلات اوّلیه در دبستان و دبیرستان براساس تمایلی که در خود نسبت به علوم دینی احساس می‌کرد، در مدرسه خیرات‌خان آموختن صرف و نحو زبان عربی را نزد ادیب نیشابوری آغاز کرد سپس درس‌های شرح لمعه و قوانین الاصول را در محضر مرحوم حاج میرزااحمد مدرس فرا گرفت. کاظم یکی از طلابی بود که با اصرار آنان آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی در مشهد ساکن شد و به تدریس پرداخت. مدیرشانه‌‌چی جوان، دروس سطوح عالیه یعنی رسائل و مکاسب شیخ انصاری و کفایة الاصول آخوند خراسانی را در محضر او فرا گرفت. او همزمان به آموختن فلسفه در محضر درس آیات حاج شیخ مجتبی قزوینی، از محضر عرفانی حکیم میرزامهدی الهی قمشه‌ای بهره برد. البته کاظم برای کوتاه کردن دوره یادگیری، بخشی از کفایه را نزد مرحوم حاج میرزاعلی‌‌اکبر نوقانی آموخت. همچنین مدتی نیز در درس فقه‌آیت‌الله سیدیونس اردبیلی حضور پیدا کرد. از دیگر اساتید ایشان مرحوم حاج میرزااحمد کفائی بود. اقدامات مدیرشانه‌چی علاوه بر آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی باعث سکونت دائمی آیت‌الله‌العظمی میلانی در مشهد نیز شد. وی آن چنان مورد لطف و عنایت آیت‌الله میلانی قرار داشت که جواز حضور در جلسات استفتاء ایشان را پیدا کرد.

اعتبار علمی

استاد مدیرشانه‌چی هرچند در طول 17 سال دانش‌آموزی در حوزه علمیه مشهد مورد توجه بسیاری از شخصیت‌های علمی قرار گرفت اما هرگز در ‌اندیشۀ کسب مدرک یا اجازۀ اجتهاد و روایت برای خود نبود. با این وجود بزرگانی چون شیخ آقا بزرگ تهرانی، شیخ هاشم قزوینی، میرزامهدی الهی قمشه‌ای و آیت‌الله میرزاحسین سبزواری اجازه روایت برای او صادر کردند و از سوی مرحوم فقیه سبزواری نیز اجازه اجتهاد به او داده شد. استاد مدیرشانه‌چی در سفر به کشورهای اسلامی نیز مورد لطف و عنایت برخی از مشایخ فقه و حدیث قرار گرفت و از آنان اجازۀ روایتی اخذ کرد. مولانا ابوالعبّاس عمرانی شیخ مشایخ کشور مغرب و استاد فقه و حدیث دارالحدیث حسنی رباط و نیز امام مسجد جامع حلب از این جمله بودند.

حضور در دانشگاه

مدیرشانه‌چی همزمان با بنیانگذاری دانشکده الهیات مشهد در سال 1337خورشیدی، طی دعوتی که از سوی شادروان دکتر علی‌اکبر فیاض که خود از فضلای اسبق حوزۀ علمیه مشهد بود، صورت گرفت و پس از دستور صریح آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی مبنی بر لزوم مشارکت در‌ این سنگر علمی، عهده‌دار تدریس دروس فقه در ‌این دانشکده شد. استاد در آغاز ورود به دانشکدۀ الهیات، برای تدریس درس‌های «علم‌الحدیث» و «تاریخ اسلام» نیز انتخاب شد. کتاب‌های «علم‌الحدیث» و «درایة‌الحدیث» که بارها به چاپ رسیده، حاصل تدریس و تحقیق همان دورۀ استاد است. او پس از چندی تألیف کتاب‌های متناسب با نیاز دانشجویان دانشکدۀ الهیات در مقاطع مختلف را در رأس فعّالیت‌های خود قرار داد. مجموعه آثار استاد شانه‌چی شامل ۲۵ کتاب و بیش از ۶۰ مقاله تحقیقی است که از این بین علم‌الحدیث تاکنون حدود ۳۰ بار تجدید چاپ شده است. تاریخ حدیث، تاریخ فقه مذاهب اسلامی، آیات‌الاحکام، کتاب و کتابخانه در اسلام، مزارات خراسان، پژوهشی درباره حدیث و فقه و ترجمه و تصحیح چند اثر ارزشمند از جمله دیگر آثار منتشر شده وی محسوب می‌شود. او در سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۷ به مراتب دانشیاری و استادی نائل و همچنین سال 1372 به‌عنوان استاد نمونه دانشگاه و سال 1380 به‌عنوان چهره ماندگار علمی کشور برگزیده شد.

تولد سنن‌النبی

مدیر شانه‌چی علاوه بر تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، آیات الاحکام و ادوار فقه، مقالات فراوانی نگاشته و در زمینه کتابشناسی و نسخه‌شناسی،چندین فهرست را منتشر ساخته‌است و در راستای شناسایی کتب خطی و نسخه‌شناسی، سفرهای متعددی به کشور‌های روسیه، آذربایجان، ازبکستان، مصر، ترکیه، سوریه، لبنان، مراکش، واتیکان و اسپانیا داشت و از نسخه‌های نفیس فیش‌برداری کرد. او در یکی از سفرهایش به عربستان سعودی به مدرسۀ علمیه مدینه منوّره رفت و ضمن مذاکره با بعضی از استادان و دانشجویان، فقه شیعه را فقهی زنده و پویا که بر اصل اجتهاد مبتنی است، معرفی کرد و پس از آن درصدد برآمد تا در میان مجامع مختلف حدیثی شیعه جست‌وجو کرده و با شناسایی احادیث مستند فقهی نبوی از دیگر احادیث آنان را در مجموعه‌ای جداگانه منتشر کند. امری که حاصل آن مجموعه 10 جلدی، «سنن النبی(ص)» بود که با همکاری اعضای گروه حدیث بنیاد پژوهش‌های اسلامی که خود مدیریت ایشان را برعهده داشت، منتشر شد.

در خدمت ثامن‌الحجج(ع)

او که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تأسیس بنیاد پژوهش‎‎های اسلامی آستان قدس، همزمان با عضویت در هیات مدیره، سرپرستی گروه حدیث بنیاد را نیز برعهده گرفت، از فعالیت در سایر مجامع نیز غافل نبود و با عضویت در مجمع تقریب بین المذاهب و بنیاد بین المللی نهج‌البلاغه برای گسترش اسلام راستین تلاش می‌کرد. استاد شانه‌چی همچنین در طول دوران حیات پربارش تلاش وسیعی را برای زدودن برخی مسائل انحرافی مطرح شده پیرامون شخصیت‌های نزدیک یا منتسب به امام رضا (ع) انجام داد و با انتشار سلسلۀ مقالات «مزارات خراسان»، «خواجه ربیع»، «خواجه أباصلت»، «مرحوم طبرسی» و... به بسیاری از شبهات پاسخ داد.

پایان کار

سرانجام این گوهر ناب نیز بسیار تأمل‌برانگیز رقم خورد، به‌نحوی‌که همگان بر عشق پاک او به ثامن‌الحجج(ع) گواهی دادند. استاد مدیرشانه‌چی، پس از عمری تلاش در 2۴ اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۱ شمسی، همزمان با سالروز شهادت امام رضا(ع)، پس از صرف ناهار و استراحتی کوتاه در خواب، به‌علت ایست قلبی به سوی دوست پرگشود و در غرفه 25 صحن آزادی مدفون شد.